قيمت دلار در ايران به طور منظم هر ده سال يكبار تحت تاثير عوامل مختلف افزايش يافته است
قصه دلار در اقتصاد ايران
جام جم آنلاين: سفر قيمت دلار در 30 سال گذشته، سفري بس پرفراز و نشيب و پرماجرا بوده است. در طول اين سال‌ها به موازات اتفاقات گوناگوني كه در ايران روي داده، دلار نيز نوسانات زيادي را پشت‌سر گذارده است.

عددي كه قيمت دلار در سال 60 شاهد آن بود، با عددي كه در روزهاي اخير شاهد آن هستيم، حكايت از همان مسير پرفراز و نشيب دارد. قيمت دلار در ايران مانند هر كشور ديگري متاثر از عوامل سياسي، اقتصادي، اجتماعي، رواني و بين‌المللي است. حال فراز و نشيب‌هاي كشور در اين 30 سال از جنگ تحميلي گرفته تا دوران بازسازي و ثبات اقتصادي و تحريم و سرانجام امروز به وضوح تغييرات و تاثيرات اين عوامل در قيمت دلار را نشان مي‌دهد.

از 8 تا 1600

نگاهي به نقطه آغازين مقايسه قيمت دلار در 30 سال گذشته با نقطه پايان آن در روزهاي مياني دي‌ماه 90 نشان مي‌دهد قيمت دلار در اين مدت 200 برابر شده است. يعني از 8 تومان سال 60 به حدود 1600 تومان اين روزها (اگر در زمان چاپ اين گزارش حدود قيمت همان 1600 تومان مانده باشد و بالا و پايين نشده باشد) افزايش يافته است. حال اگر بخواهيم اين 200 برابر را به درصد تبديل كنيم، بايد بگوييم قيمت ارز در اين مدت حدود 20 هزار درصد افزايش يافته است.

بديهي است فراز و نشيب‌هاي كشور در زمينه‌هاي مختلف در اين رشد قيمت دلار تاثير تمام و كاملي داشته و بسياري از اين افزايش‌ها اجتناب‌ناپذير و ضروري نيز بوده است، اما اگر با منطق اعداد و ارقام به ماجرا نگاه كنيم، بايد گفت 20 هزار درصد، همان 20 هزار درصد است، صرف‌نظر از هر علت و معلولي كه بر چرايي آن تاثيرگذار بوده است.

هر 10 سال يك افزايش

نگاهي به سير قيمت دلار در 30 سال گذشته نشان مي‌دهد كه ما هر 10 سال يكبار شاهد رشد قيمت دلار بوده‌ايم.

با اين حال اندازه افزايش قيمت ارز در هر يك از 3 جهشي كه طي اين مدت اتفاق افتاد، يكسان نبوده است.

دهه 60، دهه جنگ و ثبات

در طول دهه 60 با اين كه اين دهه 2 ماجراي بزرگ كشور يعني اوج جنگ تحميلي، پايان آن و آغاز دوران بازسازي اتفاق افتاد و ايران از نظر سياسي، اقتصادي و بين‌المللي دوران فوق‌العاده حساسي را تجربه كرد، اما سياست‌هاي تعيين‌شده كه بيشتر بر محور صرفه‌جويي فوق‌العاده در مصرف ارز و كنترل تقاضاي آن مي‌چرخيد، باعث شد با وجود كمبود شديد درآمدهاي ارزي، قيمت دلار افزايش نيابد.

براساس آمار رسمي منتشره، متوسط درآمد ارزي ايران در دهه 60 از 11 ميليارد دلار فراتر نمي‌رفت. چرا كه در دوران جنگ و به ويژه فاصله سال‌هاي 66 تا 68 به علت حمله آمريكا به تاسيسات نفتي ايران در خليج فارس و جنگ نفتكش‌ها، فروش نفت ايران كاهش يافته بود. حتي پايان جنگ و آغاز بازسازي در 2 سال پاياني دهه 70 نيز به فوريت نتوانست درآمد ارزي ايران را افزايش دهد. چرا كه خرابي‌هاي ناشي از جنگ باز هم محدوديت‌هاي فروش نفت را پابرجا كرده بود و رفع اين محدوديت‌ها زمان لازم داشت. با اين وجود شاهد هستيم كه در طول سال‌هاي دهه 60 حداقل قيمت دلار 6 تومان و حداكثر آن 9 تومان است و اين دهه قيمت دلار را در همين حد فاصل به پايان مي‌برد.

اولين شوك قيمتي دلار

با اين حال آغاز دهه 70 با ايجاد يك شوك قيمتي در نرخ دلار همراه بود. قيمت دلار در طول يك سال از 6 تومان به 145 تومان افزايش يافت. يعني حدودا 24 برابر شد يا 2300 درصد افزايش يافت. دهه 70 را مي‌توان اوج اجراي سياست‌هاي انبساطي اقتصادي براي رونق‌زايي و حركت به سوي اقتصاد آزاد ارزيابي كرد. چرا كه اجراي پروژه‌هاي متعدد براي بازسازي كشور پس از جنگ در حال اجرا بود و كشور نياز به درآمد بيشتر داشت.

نكته: جهش امسال به عنوان سومين جهش 30 سال اخير به نسبت كوچك تراز 2 جهش قبلي به نظر مي رسد
آمار رسمي نشان مي‌دهد در اين سال‌ها استقراض خارجي به ميزان حدود 18 ميليارد دلار از طريق وام نقدي، فاينانس، بيع متقابل، ري‌فاينانس و ساير روش‌هاي تامين مالي در دستور كار دولت قرار گرفت و روشن است كه براي تبديل هرچه بيشتر اين دلارهاي قرض گرفته شده به ريال، نياز به افزايش قيمت ارز بود.

اينچنين بود كه در تمام سال‌هاي دهه 70 رشد قيمت دلار تداوم يافت؛ به طوري كه قيمت دلار از 145 تومان در آغاز سال 71 با 30 تومان رشد در پايان سال 80 به 175 تومان رسيد.

با اين وجود به‌جز 3 سال اول اين دهه كه قيمت دلار سالانه افزايش يافت، 7 سال بعدي قيمت دلار در رقم 175 تومان ثابت نگاه داشته شد تا فعالان اقتصادي امكان سرمايه‌گذاري بلندمدت و قابل مقايسه بيابند. به عبارت بهتر، دلار پس از جهش 2300 درصدي خود در سال 71 و رسيدن به 145 تومان،‌ در سال 72 و 73 به ترتيب با 20 و 10 تومان افزايش روبه‌رو شد و از اين سال تا سال 80 ثابت باقي ماند.

نگاه به قله‌هاي بالا و بالاتر

با آغاز دهه 80 قيمت دلار ميل به رسيدن به قله‌هاي بالا و بالاتر كرد؛ چراكه دهه دوم به اتمام رسيده و نياز به يك افزايش ديگر بود.

اين چنين بود كه بلافاصله در سال 81 قيمت دلار با 620 تومان جهش از 175 تومان به 795 تومان رسيد، ‌يعني قيمت دلار يك ساله 4 برابر شد يا حدود 300 درصد افزايش يافت.

به‌زعم سياستگذاران اقتصادي، اين افزايش قيمت پاياني بر سياست چندنرخي دلار بود؛ چراكه دولت وقت اعلام كرد از ارائه ارز به چند قيمت مختلف كه گاه به 16 قيمت مي‌رسيد، خودداري كرده و ارز را با قيمت رسمي به هركس به هر ميزان كه بخواهد، واگذار مي‌كند.

با اين حال حكايت قيمت دلار در دهه 80 با 2 دهه قبل از آن از زمين تا آسمان متفاوت بود؛‌ چراكه قيمت دلار رشد آرام و موزون خود ـ كه بعضا بسختي قابل احساس بود ـ را از دست داد و رشد آن سرعت گرفت.

نگاهي به تغييرات قيمت ارز در اين سال‌ها نشان مي‌دهدقيمت دلار در دهه 80 يك رشد ثابت و پايدار ولي اندك را در هر سال تجربه كرده است .به عنوان مثال، قيمت ارز در سال 82 به نسبت سال 81 معادل 33 تومان افزايش يافته و از 795 به 828 تومان رسيده است. در سال 83 به نسبت سال 82 نيز قيمت دلار افزايش 39 توماني را شاهد است و به 871 تومان جهش كرد.

سال 84 نيز قيمت دلار مرز 900 تومان را پشت سر گذاشت و در سال 85 به 919 تومان، در سال 86 به 928 تومان، در سال 87 به 957 تومان، در سال 88 به 983 تومان و سرانجام در سال 89 با عبور از مرز 1000 تومان به 1036 تومان افزايش يافت.

اگر ملاك قيمت ارز در سال جاري را متوسط بهاي دلار در نيمه دوم دي‌ماه در نظر بگيريم، قيمت ارز از سال 89 تا سال 90 حدود 550 تومان افزايش يافته است. نگاهي به رشد قيمت دلار در دهه 80 نشان مي‌دهد كه قيمت دلار در طول اين دهه حدود 805 تومان افزايش يافته و از 795 تومان سال 81 به 1600 تومان اين روزها رسيده است. به عبارت بهتر، قيمت دلار در اين دهه 2 برابر شده يا 100 درصد افزايش يافته است.اگر آن را براي ميانگين اين 10 سال حساب كنيم افزايش زيادي به نظر نمي رسد .

اين سال غريب

اول فروردين 90، قيمت رسمي و مرجع دلار 1036 تومان و قيمت بازار آزاد آن نيز همين حدود بود. اما افزايش قيمت بازار آزاد ارز در ماه‌هاي اوليه سال به آرامي آغاز و در پايان بهار شدت گرفت. نگاهي به منحني افزايش قيمت دلار در 30 سال گذشته، يك صخره‌نوردي بزرگ را در فاصله سال‌هاي 89 و 90 را نشان مي‌دهد با اين نكته كه منحني قيمت دلار در سال 90 خود حكايت مفصل و جداگانه دارد.

در مجموع مطالعه رفتار نرخ ارز در 30 سال گذشته نشان مي دهد تقريبا هر 10 سال يك جهش بزرگ در قيمت ارز در كشور اتفاق افتاده است كه برخي از آنها ارادي و برخي غير ارادي بوده است .

جهش امسال به عنوان سومين جهش 30 سال اخير به نسبت كوچك تراز 2 جهش قبلي به نظر مي رسد اما اين امر نمي تواند توجيهي براي كم توجهي به عواقب آن باشد.


سيد علي دوستي موسوي / گروه اقتصاد