تكاپوگر انديشه ها (زندگي و آثار علامه محمد تقي جعفري)

نويسنده: دكتر عبدالله نصري (با مقدمه محمدرضا حكيمي) / ناشر: پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي / بهاء: 3400 تومان/ 620 صفحه

پيشگفتار مؤلف

اگر بگوييم كه درمورد شخصيتهاي فكري جامعه ي خود ظلم مي كنيم سخن به گزاف نگفته ايم، چرا كه كمتر به معرفي اهل فكر و نظر مي پردازيم. اگر به آثاري بنگريم كه غربيها درباره متفكران خود نگاشته اند گاه با صدها كتاب و هزاران مقاله مواجه مي شويم. براي مثال شايد نتوان كتابها و مقالاتي را كه در غرب پيرامون كانت و هگل و نيچه نوشته شده شمارش نمود، اما اگر از ما سؤال كنند كه تاكنون چند كتاب درباره ي انديشه ها و آثار ابن سينا، خواجه نصير و ملاصدرا منتشر شده پاسخ مناسبي نخواهيم داشت. البته در اين مورد چهره هاي گذشته است، درمورد شخصيتهاي معاصر وضع از اين هم اسفبارتر است. در كتابي مي خواندم كه درباره هابرماس بيش از سه هزار كتاب و مقاله نوشته شده است. ما درمورد علاقه طباطبايي و يا شهيد مطهري چند كتاب نوشته ايم؟ بگذريم از مقالاتي كه هر ساله به مناسبت سالگرد اين دو بزرگوار در روزنامه ها منتشر مي شود كه اكثر آنها فاقد ارزش علمي است. آيا نبايد حجاب معاصرت را كنار زد و لااقل دانشجويان دوره هاي كارشناسي ارشد و دكتري را بر آن داشت تا درباره افكار و انديشه هاي چهره هاي برجسته معاصر كارهاي جدي بكنند؟!

صاحب اين قلم ضرورت اين كار را از 25 سال پيش احساس كرد و در حد توان خود چند اثر نگاشت: كارنامه ي دكتر معين (1352)، كارنامه ي همايي (1367) و اينك اثر حاضر- با سبك و سياقي ديگر- درباره ي استاد جعفري.

شايد براي خواننده اين سؤال پيش آيد كه چرا به شخصيت ايشان پرداخته ام؟ آيا صرفاً ارادت يك شاگرد به استاد خود بوده كه نشان از تعلق خاطر دارد يا چيزهاي ديگري نيز در ميان بوده است؟

وقتي كه تاريخ تفكر اسلامي را از ملاصدرا تا عصر حاضر مطالعه مي كنيم با وجود اهميتي كه براي يكايك متفكران اين چهارصد ساله قائل هستيم آنها را كه عموماً تابعان ملاصدرا و يا ابن سينا مي بينيم كه هرچند نكته هايي دقيق در انديشه هاي فلسفي آنها يافت مي شود، اما به طرح مسائل جديد نمي پردازند. براي مثال ميرزا مهدي آشتياني و يا آيه الله رفيعي قزويني مقامي رفيع در فلسفه اسلامي دارند و هر كدام نكته هاي دقيق در فلسفه اسلامي دارند. چنان كه نكته هاي بديع ميرزامهدي در قاعده ي الواحد را نمي توان ناديده گرفت و يا دقت نظرهاي آقاي رفيعي در معاد جسماني و تبيين برخي از آراي ملاصدرا بسيار با ارزش است، اما هيچ يك از اين دو بزرگوار از مسائل جديد بحث نمي كنند. اما وقتي كه به علامه طباطبايي مي نگريم در آثار ايشان مباحثي را مي بينيم كه پاسخگوي بسياري از مسائل جديد است به همين دليل است كه بايد براي متفكراني مانند علامه طباطبايي، استاد مطهري، استاد جعفري و دو سه نفر ديگر مقامي خاصي در تاريخ تفكر معاصر قائل شد. هر يك از اين بزرگان مسائلي را مطرح كرده اند كه در رويارويي با تفكر غرب براي ما اهميت بسزايي دارد.

درست است كه بحث از وجود و احكام آن، عليّت و معلوليت و حركت و محرك براي ما مهم است و اهل فلسفه بايد اين مباحث و دهها موضوعات فلسفي ديگر را نزد استادان متبحر بخوانند، ولي در عين حال مسائل جديدي مطرح است كه در فلسفه و كلام گذشته ي ما يا مطرح نشده و يا به اجمال مطرح شده است.

البته در طرح مسائل جديد، سرمايه هاي فكري گذشته ما بسيار ضروري است. كسي كه فلسفه ابن سينا يا ملاصدرا را دقيق نخوانده باشد قادر نيست تا از عهده ي حل بسياري از شبهات جديد فلسفي و كلامي برآيد. از طرف ديگر كسي كه با انديشه هاي جديد آشنا باشد رويكرد وي به فلسفه ي گذشته و بهره برداري از آنها نيز به گونه اي ديگر خواهد بود. مقايسه اي كوتاه ميان شروح مختلف منظومه كه تاكنون نگاشته شده با شرح منظومه استاد مطهري نشانگر تفاوت رويكرد متفكري است كه با انديشه هاي جديد آشناست و انديشمنداني كه از آنها بي بهره اند.

توضيحات كوتاه فوق نشان داد كه چرا به استاد جعفري پرداخته ايم. اگر ايشان فقط به شرح كتابهاي فلسفي يا حاشيه زدن بر كتابهاي فقهي مي پرداخت هرچند به عنوان يك انديشمند اسلامي قابل ارج بود، ولي هيچ گاه متفكر روزگار خود تلقي نمي شد. رسالت يك انديشمند اسلامي در عصر حاضر اقتضا مي كند كه از مفاهيمي چون حقوق بشر، انشان شناسي، شبهات كلام جديد و فلسفه دين، فلسفه ي تاريخ، حقوق زن، نقد انديشه هاي غربي و دهها مسئله ديگر سخن بگويد كه خوشبختانه ايشان از معدود متفكراني است كه در اين عرصه ها به انديشه و تفكر پرداخته است.

فهرست مطالب

1- كارنامه عمر

2- انديشه ها و ديدگاهها:

- علم و فلسفه

- خداشناسي

- انسان شناسي

- جبر و اختيار

- فلسفه حيات

- حيات معقول

- تعليم و تربيت

- عرفان اسلامي

- رابطه بايدها با هستها

- فرهنگ تعاملي

- فلسفه تاريخ