قونقا  كه واژه ای تركی بوده و به زبان روسی راه یافته به معنی چرخ و تایر است، همان تراموای غربی می باشد كه به سال 1280 هجری شمسی به همت چند تن از مردان خیر تبریز و با پشتكار و پایمردی ' قاسم خان امیر تومان ' نخستین شهردار این شهر كه از دانش‌آموختگان دانشگاه سن ‌سیر فرانسه بود و پس از شهردار شدن، چاپخانهٔ سربی، چراغ برق و تلفن را برای نخستین ‌بار در سطح كشور به تبریز آورد، ساخته شد.

این وسیله نقلیه كه در بدو تاسیس با الهام از كشورهای اروپائی ' تراموا ' نامیده می شد، پس از اشغال آذربایجان از سوی نیروهای مسلح روسیه تزاری در 9 اردیبهشت 1288 هجری شمسی و ماندگار شدن آنها تا سال 1296، به دلیل استفاده سربازان روسی (سالدات ها) از این وسیله، به تدریج نام قونقا به خود گرفت.

قونقا تا شهریور 1320 در تبریز فعال بود و در این هنگام آذربایجان به اشغال ارتش شوروی درآمد و برای همیشه از فعالیت بازماند.

این وسیله نقلیه كه در زمان خود از اهمیتی بارز و فوق العاده زیادی برخوردار بوده برای شهروندان تبریزی وسیله ای برای رفت و آمد به شمار می آمد، بلكه پس از گذشت 110 سال از ساخت و راه اندازی آن، هم اكنون نیز طرح حجمی آن به مكانی برای جلب و جذب گردشگران تبدیل شده است.

بدون تردید، فكر ساخت و و راه اندازی قونقا در تبریز می تواند الگویی مناسب برای مدیران شهری امروزی باشد كه با كمترین هزینه و با همت و عزمی برجسته، توانستند در آن زمان كه هنوز مسایل مربوط به ترافیك مطرح نبود، حداقل بخشی مهمی از حمل و نقل درون شهری را مرتفع كرده و در وقت و انرژی شهروندان صرفه جویی قابل ملاحظه ای صورت دهند.

نقطه قابل توجه در چگونگی راه اندازی قونقا، تلاش بزرگمردان آن زمان تبریز برای رفع مشكلات مربوط به حمل زباله های شهری بود كه به دلیل پستی و بلندی های متعدد، حمل زباله و نخاله از نقاط مختلف تبریز توسط چارپایان به خارج از شهر بسیار سخت و دشوار بود.

برهمین اساس ایجاد خط تراموای اسبی بهترین راهكار بود كه توسط پیمانكاری به نام وارطان كارهای مقدماتی ساخت این وسیله شروع شد كه البته براساس اسناد تاریخی' شاسی' آن از روسیه وارد كشور شده بود.

ابتدا از قونقا، كه در مسیر خیابان راه آهن تا چهارراه منصور (شهید بهشتی) ریل گذاری شده بود برای جمع آوری زباله و نخاله های شهری و همچنین پر كردن چاله ها استفاده می شد كه پس از مدتی اتاقك هایی روی شاسی قونقا نصب گردید تا از ان برای حمل و نقل مسافر درون شهری استفاده گردد.

واگن های قونقا، دارای ترمز بوده و در قسمت جلو و عقب آن محلی برای بستن افسار اسب ها تعیین شده بود و زمانیكه كه قونقا به انتهای مسیر می رسید، اسب ها از جلوی قونقا باز و به قسمت عقبی بسته می شدند.

امروز، میدان قونقاباشی (سر قونقا) یادگاری از ان دوران است كه در حقیقت آخرین ایستگاه قونقا محسوب می شد كه در آن منطقه، اصطبلی با ساختمان قرمز رنگ وجود داشت تا اسب ها در آن محل نگهداری شوند.

یكی از شهروندان كهنسال تبریز با اشاره به بلیت فروشی برای سوار شدن به قونقا، گفت: قیمت این بلیت ها برای هر نفر یك عباسی (یك دهم یك ریال) بود كه شخص فروشنده، كیف به دست آنها را به صورت سیار می فروخت.

یعقوب علیزاده كه 88 سال سن دارد، افزود: در آن دوران اگر كسی بدون بلیت سوار قونقا می شد، راننده با تركه خود چنان بر دستان این افراد كه اغلب كودكان بودند، می كوبید كه تا هفته ها آثار آن از بدن بچه ها از بین نمی رفت.

وی، با بیان اینكه قونقا چهره سنتی آن زمان تبریز را به نوعی مدرنیزه كرده بود، اظهار كرد: البته آن زمان ها نیز هر كسی قادر نبود سوار قونقا شود و به عبارتی این وسیله نقلیه جزو وسایل لوكس آن دوران به شمار می رفت.

علیزاده اضافه كرد: موقعی كه قوای روس در جریان تحولات سیاسی شهریور 1320 به تبریز وارد شدند، به تدریج قونقا نیز فعالیت خود را به پایان رساند.

اما، حقیقت از كار افتادن قونقا به تلاش قوای روس برای به كار انداختن مكانیكی آن بود كه در این راه موفق نشدند چراكه موتور ساخت روس به دلیل اینكه پروانه نداشت، داغ می كرد.

براساس شواهد تاریخی و به گفته تعدادی از افرادی كه در آن دوران حضور داشتند، پس از مدت كوتاهی روس ها اسب های قونقا را نیز با خود بردند و ریل ها نیز پس از حدود شش سال از زمان خروج قوای روس از تبریز بر سر جای خود باقی بود تا اینكه با آسفالت خیابان ها در سال 1324، ریل ها نیز جمع آوری شد.

امروز، چشمان بسیاری از مردم تبریز با طلوع صبح، مشاهده گر طرح حجمی قونقا در میدان قونقا می باشد كه یادآور اجرای طرح های نوین درعصر قدیم توسط كسانی بود كه آرامش و آسایش خود را در رفاه مردم شهر خود خلاصه كرده بودند، كسانی كه سالهاست در زیر خاك آرمیده اند، اما آثار ماندگار آنها همچنان نوازشگر دیدگان و مایه غرور شهروندان تبریزی است.

طرح حجمی قونقا در ابعاد یك دهم بزرگتر از اندازه واقعی توسط هنرمند و پیكر تراش نامی تبریز ' احد حسینی ' در سال 1382 ساخته و در میدان قونقا نصب گردید.

گزارش از: سیدیحیی مرتضایی