متفکر فرهیخته مرحوم آیة‏الله محمدتقی جعفری - بیشتر به عنوان دانشمندی صاحب‏نظر در فلسفه، عرفان، تحلیل‏جهان‏بینی‏ها، انسان شناسی، مولوی‏شناسی و تفسیر نهج‏البلاغه شناخته شده است و احاطه ایشان بر مسایل فقهی وحقوقی اسلام تا حدودی ناشناخته مانده است.

از دلایل این امر، رسالت فرهنگی ایشان در عرصه اجتماع و دانشگاه پس از پایان تحصیلات در حوزه علمیه نجف‏اشرف در چهار دهه پیش بوده است. بنا به ضرورت زمان، استاد به رفع نیازهای فرهنگی دانشگاهیان و جامعه علمی کشوردر زمینه معارف اسلامی و جهان‏بینی‏ها اهتمام ورزید. حال آن‏که استاد علامه جعفری در حوزه معارف فقهی و حقوقی‏اسلام نیز همانند سایر عرصه‏ها باریک بینی‏ها، ژرف‏اندیشی‏ها و اندیشه‏های بدیع داشت که اندکی از آن به جامعه عرضه‏شد.

از ایشان دو اثر فقهی در نجف اشرف به نام‏های الامر بین‏الامرین و الرضاع که تقریرات درس دو تن از مراجع برجسته‏نجف اشرف است و کتاب منابع فقه در سال 1349 ش، نشر یافت. که اکنون نایاب است.

جلد نخست از رسائل فقهی دربردارنده یازده رساله فقهی است که شش رساله اول از کتاب منابع فقه گرفته شده و بااندکی اصلاحات، مجددا چاپ شده است. در ادامه اشاره‏ای گذرا به عنوان‏های یازده‏گانه کتاب می‏کنیم:

1) طهارت اهل کتاب

استاد در این رساله، پس از بررسی آیات و روایات و اقوال فقها به این نتیجه می‏رسد که اهل کتاب پاک هستند و درادامه، طهارت سایر ملل اسلامی و غیر اسلامی بررسی می‏شود.

2) ذبایح اهل کتاب

نویسنده پس از بررسی ادله، می‏فرمایند: بعید نیست در صورت نام‏بردن خدا در هنگام ذبح، گوشت‏حلال شود وشرطیت استقبال قبله برای غیر مسلمان مقرر نشده باشد.

3) عدم انحصار زکات در مواد نه‏گانه

در این رساله، پس از بیان مقدماتی درباره زکات، پنج دلیل بر عدم انحصار زکات به مواد نه‏گانه اقامه شده است. از نظرنویسنده، اگر زکات اشیاء نه‏گانه نتوانست احتیاجات جامعه را برطرف کند، ولی فقیه می‏تواند چیزهای دیگری را مشمول‏مالیات قرار دهد. و تعیین مواد و شرایط، بسته به نظر او خواهد بود.

4) قاعده لاضرر و لاضرار

در این رساله قبل از ورود به اصل بحث، مقدمه مشروحی در تعریف قاعده بیان شده است. سپس دلایل قاعده «لاضررو لاضرار» یعنی کتاب، سنت، اجماع و عقل بررسی شده‏اند.

5) حلیت و حرمت گوشت انواع حیوانات

محور بحث در این رساله، چهار موضوع است: انواع ماکول‏اللحم حیوانات دریایی، انواع ماکول اللحم پرندگان، انواع‏ماکول اللحم حیوانات خشکی، اصل اولی در گوشت‏حیوانات.

6) حقوق حیوانات در فقه اسلامی

در دین اسلام زندگی هر جانداری مادامی که عامل ضرر بر انسان‏ها نباشد، محترم است. نویسنده در این رساله کوچک، فهرست‏وار به حقوق حیوانات اشاره کرده است.

7) کیفر سرقت در اسلام

این رساله تقریر درس استاد جعفری است. در مقدمه عنوان‏های حد و تعزیر توضیح داده شده است. سپس 26 شرطبرای اجرای حد سرقت آورده شده است.

8) مقایسه حقوق بشر از دیدگاه غرب و فقه و حقوق اسلامی

در این نوشتار -که بخش عمده‏ای از کتاب را دربرگرفته است- مواد اعلامیه پیشنهادی حقوق بشر در اسلام، مصوب‏سازمان کنفرانس اسلامی در سال 1990م با اعلامیه حقوق بشر مصوب سازمان ملل متحد مقایسه و تطبیق شده است.

روش بحث‏به این ترتیب است که ابتدا حق اساسی کلی بررسی و تحقیق شده است. سپس ماده مربوط به اعلامیه‏اسلامی و اعلامیه سازمان ملل ذکر، آنگاه مشترکات هر دو بیان شده در مرحله نهایی تفاوت‏های دو نظام و امتیازات حقوق‏اسلامی بیان شده است.

عناوین حقوق اساسی کلی در اسلام که مبانی حقوق بشر اسلامی را تشکیل می‏دهند و سیر مباحثی که براساس آن‏هامقاله تنظیم شده عبارتند از: حق حیات شایسته، حق کرامت، حق تعلیم و تربیت، حق آزادی مسؤولانه، حق مساوات درمقابل قوانین.

9) بحثی درباره امر به معروف و نهی از منکر

مرحوم علامه در این بحث‏به وجوب امر به معروف و نهی از منکر با دلایل آن از منابع چهارگانه فقهی اشاره کرده است.در ابتدا آیات مربوط به این فریضه نقل سپس دلیل عقل بررسی شده است. در ادامه، راه اثبات معروف یا منکر بودن یک‏عمل و راه‏های برانگیختن اراده و تقویت آن برای انجام معروف‏ها و اجتناب از منکرات تبیین شده است.

10) حرمت‏سقط جنین

آغاز رساله با توضیحی مختصر درباره ابتدای خلقت انسان است. پس از آن، دلیل‏های حرمت‏سقط جنین بعد ازاستقرار در رحم توضیح داده شده است.

نویسنده، در ادامه، دو مساله با اهمیت را بررسی می‏کند:

الف - ترس از معیشت مادی مردم در صورت افزایش جمعیت.

ب - برطرف کردن موانع اختلاط زن و مرد.

11) مسؤولیت مدنی ناشی از جرم کودکان بزهکار در فقه و حقوق اسلامی

در این رساله پس از مقدمه‏ای با عنوان «نظری به تاریخ توجه به مسؤولیت و تادیب کودکان‏» عنوان‏های زیر آورده است:

مسؤولیت‏به عنوان استحقاق کیفرناشی از تکلیف، مسؤولیت‏به عنوان استحقاق تادیب، مسؤول بزهکاری کودکان، اختیارات دولت در کیفیت پیشگیری و تادیب کودکان در حقوق اسلامی، مسؤولیت‏به عنوان مشمول بودن به احکام‏وضعی، متعهد مستقیم جبران ضرر و خسارت، کیفیت و کمیت تنبیه کودکان بزهکار در فقه و حقوق اسلامی، ضرورت‏انعقاد وجدان در نفوس کودکان و... .

پایان بخش کتاب، متن استفتاءات فقهی و حقوقی از استاد جعفری است که به پاره‏ای از آن‏ها استدلالی پاسخ داده شده‏است. موضوع استفاءات بدین ترتیب است:

الف - بیماری‏های علاج‏ناپذیر بر مبنای قواعد پزشکی;

ب - انتقال دادن نطفه مرد به رحم زن;

ج - عمل قاضی به علم خود در قضاء;

د - ماهیت طنز در فرهنگ دینی.

 

سیدحامد فاطمی