نفتكش‌ها عظيم‌ترين محصول شناور بشر دوران معاصر در اقيانوس‌ها هستند
نفتكش‌ها، اوج مهندسي ابرسازه‌ها
جام جم آنلاين: با رونق روزافزون اكتشاف نفت از اواسط قرن 19 ميلادي خيلي زود اين پرسش مطرح شد كه چگونه مي‌توان اين حجم عظيم از نفت خام استخراج شده از دل زمين يا دريا را به ساير نقاط جهان منتقل كرد؟
از همان دوران نفت خام به عنوان منبعي ارزشمند براي تامين انرژي مورد نياز جمعيت در حال افزايش زمين محسوب مي‌شد و گرچه هنوز بحراني به نام انرژي شكل نگرفته بود، اما بشر متوجه اهميت طلاي سياه در رونق زندگي روزمره خود شده بود. اين خود عامل تحريك‌كننده مناسبي بود تا جرقه شكل‌گيري يكي از پركاربردترين و بزرگ‌ترين دستاوردهاي فناوري‌ عصر حاضر زده شود؛ نفتكش‌ها.

نفتكش‌ها عظيم‌ترين محصول تكنولوژيك شناور بشر دوران معاصر در اقيانوس‌ها هستند كه پايه شكل‌گيري آنها را مي‌توان در كشتي‌هاي بادباني عظيمي جستجو كرد كه قرن‌ها پيش عرصه اقيانوس‌ها را به تسخير خود درآورده بودند. اهميت اين سازه‌هاي عظيم تا آنجا پيش رفته است كه ساخت آنها به دانشي با ويژگي‌هاي خاص خود تبديل شده است.

نخستين نفتكش‌ها در اواسط قرن نوزدهم ساخته شدند. در اين نفتكش‌هاي اوليه خبري از موتورهاي بزرگ نبود و تنها بادبان‌هاي عظيم بودند كه آنها را به همراه نفت خام ذخيره شده در مخازنشان حمل مي‌كردند. با اين حال طولي نكشيد كه نخستين نفتكش‌ها با قابليت حركت با تكيه بر نيروي بخار آب نيز ساخته شدند. شركت كشتي‌سازي Palmers Shipbuilding & Iron Company به عنوان پيشگام اين ايده به شمار مي‌آيد كه سال 1873 نخستين نفتكش بخار آبي جهان را با نام Vaderland به آب انداخت.

اين در حالي بود كه در نقطه ديگري از جهان يعني پنسيلوانيا، توليدكنندگان بزرگ نفت خام اين طلاي سياه را با استفاده از قايق‌هاي بزرگي جابه‌جا مي‌كردند كه به كشتي‌هاي غول پيكر متصل مي‌شدند، اما اين تازه آغاز يك ماجراي هيجان‌انگيز بود.

هر ازگاه ميادين عظيم نفتي شناسايي مي‌شدند و شركت‌هاي متخصص در زمينه استخراج نفت خام چاره‌اي نداشتند جز اين كه با ساخت سيستم‌هاي غول پيكرتر حمل و نقل دريايي، نياز مشتريان خود را برآورده سازند. به اين ترتيب نسل جديدي از نفتكش‌ها طراحي و ساخته شدند.

نخستين نفتكش مدرن Zoroaster نام داشت كه به وسيله گروه Ludvig Nobel سال 1878 در سوئد طراحي و ساخته شد. اين گروه كه به وسيله 2 برادر يعني لودويگ و رابرت اداره مي‌شد بنيانگذاران شركت نفتي موسوم به Branobel بودند و در حقيقت توسعه اكتشافات اين گروه، آنها را وادار به طراحي چنين نفتكشي كرد.

اين دو، برادران آلفرد نوبل مخترع ديناميت بودند، شخصي كه بعدها از اختراع خود و به خاطر اين‌ كه با مقاصدي همچون كشتار انسان‌ها به كار گرفته مي‌شد ابراز پشيماني و بنياد نوبل را پايه‌گذاري كرد. Zoroaster موفقيتي بزرگ براي نوبل‌ها و در كل صنعت استخراج نفت خام به همراه داشت، به طوري كه كارشناسان اين موفقيت را پايه‌گذار توسعه چشمگير فناوري نفتكش‌ها در يك قرن گذشته مي‌دانند.

امروزه نفتكش‌ها در 2 كلاس متفاوت طراحي و ساخته مي‌شوند؛ نفتكش‌هاي حامل نفت خام و محصولات توليد شده از آن. نوع اول كه براي حمل نفت خام از ميادين نفتي به پالايشگاه‌ها به كار گرفته مي‌شود بزرگ‌تر از نمونه دوم است و اين در حالي است كه نفتكش‌هاي مخصوص حمل فرآوردهاي نفتي با برخورداري از ساختاري به مراتب كوچك‌تر، از پالايشگاه‌ها راهي مناطق مختلف جهان شده تا محموله‌هايشان را به بازارهاي تشنه منابع انرژي برسانند.

شركت‌هاي استخراج‌كننده نفت خام معمولا به دنبال طراحي و ساخت نفتكش‌هايي هستند كه بهره‌وري بالايي در حمل اين ماده و فرآورده‌هاي آن داشته باشند.

مهم‌ترين نفتكش‌هايي كه هم‌اكنون در گوشه و كنار جهان مشغول سرويس‌دهي هستند نيز چنين مشخصه‌اي دارند، به طوري كه جابه‌جايي نفت خام و فرآورده‌هاي نفتي با استفاده از آنها عملا هزينه بسيار ناچيزي به همراه دارد.

براساس يكسري محاسبات، هزينه حمل هر گالن نفت خام با استفاده از نفتكش‌هاي فعلي چيزي بين 2 تا 4 درصد ارزش آن است. جداي از اين نوع طبقه‌بندي، مي‌توان گفت نفتكش‌ها در زيرمجموعه‌هاي ديگري نيز قرار مي‌گيرند. به اين ترتيب كه برخي از آنها صرفا با اين هدف طراحي و ساخته شده‌اند كه نفت خام را در اقيانوس‌ها جابه‌جا كنند. حال آن كه برخي از آنها به منظور سوخت‌رساني به كشتي‌هاي مانده در پهنه اقيانوس به كار گرفته مي‌شوند.

غول پيكرترين‌ها

حتي مدرن‌ترين نفتكش‌هاي جهان نيز عمر چندان طولاني ندارند و معمولا پس از 15 يا نهايتا 20 سال استفاده، از رده خارج مي‌شوند.

نكته: يكي از مهم‌ترين عللي كه براي بازنشستگي زودهنگام اين سازه‌هاي غول‌پيكر مطرح مي‌شود خطرات زيست محيطي است كه در پي نشت احتمالي نفت خام و فرآورده‌هاي آن براي اقيانوس‌ها و اكوسيستم‌هاي طبيعي به همراه دارند
يكي از مهم‌ترين عللي كه براي از مدار خارج كردن اين سازه‌هاي غول‌پيكر مطرح مي‌شود خطرات زيست محيطي است كه در پي نشت احتمالي نفت خام و فرآورده‌هاي آن براي اقيانوس‌ها و اكوسيستم‌هاي طبيعي به همراه دارند. نفتكش عظيم Seawise Giant كه سال 2009 بازنشسته‌شد عنوان غول‌پيكرترين نفتكشي كه تاكنون به دست بشر ساخته شده را از آن خود كرده است، گذشته از آن، اين نفتكش به عنوان عظيم‌ترين سازه ساخت دست بشر نيز به شمار مي‌آيد.

Seawise Giant كه اكنون در ساحل آلانگ در گجرات هند به گل نشسته است 458 متر طول دارد و ماموريت خود در اقيانوس‌هاي جهان را از سال 1979 آغاز كرد. گفته مي‌شود اين نفتكش عظيم در مدت 20 سال سرويس‌دهي بيشترين ميزان نفت خام را در ميان تمامي نفتكش‌ها در سراسر جهان حمل كرده است. اين نفتكش كه ظرفيت 564 هزار تن نفت خام را داشت آنقدر بزرگ بوده است كه قابليت عبور از كانال سوئز يا پاناما را نداشته است!

نفتكش عظيم Pierre Guillaumat نيز كه آن هم از رده خارج شده است به عنوان يكي از به يادماندني‌ترين سازه‌هاي عظيم دست بشر شناخته مي‌شود. اين نفتكش 414 متري ظرفيت حمل 555 هزار تن نفت خام را داشت.

اين سازه عظيم با استفاده از 2 سيستم پيش رانش مجهز به توربين‌هاي مخصوص به حركت درمي‌آمد كه در كل 65 هزار اسب بخار توان توليد مي‌كردند.

نكته جالب توجه مصرف سوخت اين نفتكش بوده است به طوري كه روزانه 330 تن نفت سنگين براي تأمين انرژي مورد نياز حركتي آن صرف مي‌شده است! اين نفتكش عظيم سال 1983 و تنها پس از 6 سال سرويس‌دهي بازنشسته شد.

عمر كم برخي از اين نفتكش‌ها با توجه به هزينه‌هاي سرسام‌آوري كه براي ساخت آنها صرف مي‌شود، چالش‌هاي زيادي را براي شركت‌هاي نفتي به همراه دارد و موجب شده تا محققان به دنبال طراحي و ساخت نسل جديدي از آنها باشند؛ نسلي كه متوسط طول عمر بيشتري داشته باشند. مهم‌ترين ابتكار عملي كه در اين زمينه صورت گرفته است به استفاده از ديواره دو جداره براي نفتكش‌ها مربوط مي‌شود. اين كار موجب مي‌شود بازده كاري آنها تا حد زيادي افزايش يابد. اين نگرش به طراحي و ساخت نفتكش‌هاي TI Class منجر شده است.

اين مجموعه شامل 4 نفتكش عظيم 2 جداره است كه هم‌اكنون با بالاترين ظرفيت ممكن به سرويس‌دهي مشغول هستند. اين 4 خواهر طولي حدود 380 متر و ظرفيت حمل 441 تن نفت خام را دارند و تقريبا تمامي اقيانوس‌هاي جهان را براي انتقال نفت خام مي‌پيمايند. پيش‌بيني مي‌شود اين نفتكش‌ها حدود 25 سال در خدمت شركت‌هاي نفتي باشند. اما چند ماهي است خبر هيجان‌انگيزي فناوري ساخت اين نفتكش‌ها را تحت‌تأثير قرار داده است و آن چيزي نيست جز پروژه جاه‌طلبانه شركت نفتي شل براي ساخت عظيم‌ترين سازه ساخت دست بشر: تأسيسات عظيم شناور استخراج نفت و گاز از اعماق اقيانوس كه تحت عنوان Prelude FLNG Project خبرساز شده است.

در حقيقت شايد نتوان اين مجموعه عظيم را يك نفتكش به معناي شناخته شده آن در نظر گرفت، اما با توجه به تأسيسات عظيمي كه روي آن ساخته مي‌شود تا به همراه نفت خام، گاز طبيعي نيز استخراج شود، از اهميت بالايي برخوردار است.

شل اعلام كرده است اگر همه چيز براساس برنامه پيش برود، كار اين مجموعه از سال 2017 آغاز خواهد شد. اين سازه عظيم اقيانوسي روزانه تا 110 هزار بشكه نفت خام از بستر اقيانوس استخراج مي‌كند. وزن كل اين سازه بالغ بر 600 هزار تن است و البته بنا بر ادعاي مهندسان شل توانايي ايستادگي در برابر توفان‌هاي شديد دريايي در سطح 5 را نيز دارد. زماني كه Prelude FLNG Project ساخته شود طولي بيشتر از برج‌هاي دوقلوي پتروناس مالزي خواهد داشت يعني نزديك به 500 متر.

مهدي پيرگزي / جام‌جم