جام جم آنلاين: ساخت سريال‌هايي با مضامين ماورائي در سال‌هاي ابتدايي مخاطبان زيادي داشت و حقيقتا هم مردم از ديدن اين سريال‌ها استقبال مي‌كردند. مردم با ديدن اين دست مضامين بيشتر با مقوله زندگي پس از مرگ آشنا مي‌شوند و به قول معروف مردم به خودشان مي‌آمدند.
شايد اين استقبال از ساخت سريال‌هايي با مضامين ماورائي تا 2 يا 3 سال ادامه داشت، اما رفته رفته اين موضوع رنگ كليشه به خود گرفت و نتوانست مخاطبان زيادي را با خود همراه كند.
با وجود اين مديران شبكه‌ها و برنامه‌سازان سعي كردند جذابيت‌هايي را در نوع پرداخت به موضوعات ماورائي براي مخاطب ايجاد كنند تا بتوانند بينندگان بيشتري را درگير داستان كنند البته در اين ميان برخي هم نسبت به توليد سريال‌هاي ماورائي انتقادهايي داشتند كه بايد اين انتقادها مورد بررسي قرار بگيرد تا در سال‌هاي آينده بتوان مجموعه‌هايي براساس نياز جامعه توليد كرد. در گزارش پيش رو سعي شده با برخي از برنامه‌سازان، كارشناسان و مديران رسانه، نوع پرداخت موضوعات ماورائي در تلويزيون مورد بررسي قرار بگيرد.
مجموعه‌هاي ماورائي دستورالعمل‌پذير نيست
مهدي فرجي مدير شبكه يك سيما در پاسخ به اين پرسش كه رسانه چه تعريفي از سريال‌هاي ماورائي دارد مي‌گويد: سريال‌هاي كه به وجه ديگري از عالم طبيعت مي‌پردازد و واقعي است، اما ديده نمي‌شود و عالم غيب نام دارد به عنوان سريال‌هاي ماورائي شناخته شده است و اين موضوع بخش مهمي از زندگي ارتباط با عالم غيب و حضرت حق تعالي است كه در زندگي ما هم نقش به سزايي خواهد داشت. وي با بيان اين كه توليد سريال‌هاي ماورائي براساس پنداشت‌ها و دانسته‌هاي خودمان نيست مي‌افزايد: همه اين سريال‌ها كارشناسان مذهبي دارد و تمامي سكانس‌هايي كه تصويربرداري مي‌شود بر اساس منابع ديني است و ما بايد بپذيريم كه با استفاده از كارشناسان خبره امكان پرداختن به موضوعات ماورائي وجود دارد. وي ادامه مي‌دهد: در حال حاضر رسانه‌هاي بيگانه تلاش مي‌كنند تا با توليد آثار نمايشي با جذابيت‌هاي مختلف اعتقادات عميق ديني جوانان را زير سوال ببرند و باعث انحراف آنها بشوند و اگر رسانه ملي به موضوعات ماورائي نپردازد قطعا آنها در اين جنگ رسانه‌اي تاثيرگذار خواهند بود، پس نياز جدي است كه آثار ماورائي هم در كنار بقيه آثار توليد شود.
مدير شبكه يك سيما در دفاع از سريال سقوط يك فرشته گفته‌هاي خود را چنين ادامه داد: براي رفع بسياري از شبهات موجود در ميان منتقدان و مردم از كارشناس مذهبي برنامه دعوت شد تا در گفت‌وگوي ويژه‌اي به پرسش‌ها پاسخ دهد و به منابع موجود اشاره كند.
وي در پاسخ به اين پرسش كه آيا مي‌توان براي توليد سريال‌هاي ماورائي دستورالعمل مشخصي را تدوين كرد؟ مي‌گويد: توليد مجموعه‌هاي ماورائي دستورالعمل‌پذير نيست و نمي‌توان يك حكم كلي داد كه براي نشان دادن شيطان يا فرشته يا عالم غيب بايد اين دستورالعمل اجرايي شود، اما در نحوه توليد برنامه بايد به دستورالعمل مشخصي برسيم و بتوانيم از ابتدا تا شكل‌گيري و مراحل توليد مديريت شود.
فرجي خاطرنشان مي‌كند: برخي فكر مي‌كنند ما روزهايي كه به ماه مبارك رمضان نزديك مي‌شويم براي توليد سريال مناسبتي برنامه‌ريزي مي‌كنيم در حالي كه اين گونه نيست. به طور مثال توليد سريال مناسبتي ماه رمضان ما از ماه‌ها قبل شروع شده بود، اما با رسيدن فيلمنامه سقوط يك فرشته به گروه فيلم و سريال تصميم گرفتيم كه اين سريال را براي ماه رمضان با توجه به ويژگي‌هايي كه داشت انتخاب كنيم پس ما به جهت برنامه‌ريزي در اين حوزه عقب نيستيم.
وي ادامه داد: مجموعه سقوط يك فرشته تنها يك موضوع ماورائي را دنبال نمي‌كرد بلكه با بهره‌گيري از موضوعات اجتماعي روز سعي داشت تلنگرهايي را نيز براي مخاطبان ايجاد كند كه به نظر من در اين زمينه موفق بود و توانست بينندگان زيادي را نيز جذب كند.
سليقه مخاطب ارتقا يافته است
رضا جودي تهيه‌كننده مجموعه سي‌امين روز معتقد است اين كه بگوييم به موضوعات ماورائي بپردازيم يا نپردازيم درست نيست چون سلايق مختلفي در جامعه وجود دارد كه بسياري از آنها نيز معطوف به داستان‌هاي ماورائي هستند و بايد رسانه براي اين گونه مخاطبان نيز برنامه‌سازي كند. امسال شبكه‌هاي مختلف سيما مجموعه‌هاي داستاني را تدارك ديده بودند كه هر كدام به موضوعي خاص مي‌پرداخت و برخي به اشتباه مي‌گفتند مجموعه «سي‌امين روز» ماورائي است كه من همين جا لازم مي‌دانم بگويم اين سريال به هيچ عنوان ماورائي نيست. مردم كشورمان هميشه نشان دادند كه اگر سريالي از سطح كيفي خوبي برخوردار باشد به راحتي با آن ارتباط برقرار مي‌كنند و برنامه‌سازان هم مي‌توانند بازخورد آن را در ميان مردم ببينند. به طور مثال مي‌توان به سريال اغماء اشاره كرد كه در دوره پخش خود توانست مخاطبان فراواني را با خود همراه كند.
وي با بيان اين كه سريال‌سازي در ماه مبارك رمضان به جهت مناسبت خاص از ويژگي‌هاي متفاوتي برخوردار است، مي‌افزايد: در اين ماه مي‌توان با برنامه‌ريزي در حوزه‌هاي اجتماعي، ديني و ماورائي مجموعه‌هاي جذاب توليد كرد همان طور كه سريال صاحبدلان با استفاده از قصه‌هاي قرآني توانست در حوزه اجتماعي موفق باشد. اگر مديريت اين گونه مجموعه‌ها به شكل صحيحي انجام شود، مي‌توان در آينده‌اي نزديك شاهد مجموعه‌هاي مناسبتي جذابي از تلويزيون بود.
جودي با اشاره به اين كه براي موفقيت يك مجموعه قبل از پخش نمي‌توان قول صددرصدي داد، مي‌گويد: برنامه‌سازي در حال حاضر به شرايط مختلفي ازجمله شرايط جامعه و... بستگي دارد و در شرايط كنوني مطمئنا كار برنامه‌سازان سخت‌تر شده و سليقه مخاطب بالاتر رفته است.
توجه به ظرفيت و شرايط مورد نياز مردم
حجت‌الاسلام محمدرضا زائري مي‌گويد: در اين كه در ماه رمضان آمادگي معنوي براي دريافت پيام‌هاي ديني مورد استفاده قرار بگيرد شكي نيست و يكي از قالب‌هاي موثر و مهمي كه بايد استفاده شود مجموعه‌هاي تلويزيوني و فيلم‌هاي داستاني است. چون قالب‌هاي نمايشي مي‌تواند موثر باشد و پيام‌هاي مدنظر را راحت‌تر به مخاطب برساند، اما در واقع بايد ظرفيت و شرايط مورد نياز مخاطب نيز در نظر گرفته شود و بيشتر مسائل اجتماعي كه در زندگي روزمره مردم است مورد توجه قرار بگيرد.
نكته: رمضان امسال شبكه‌هاي يك،دو و سه سريال‌هايي را به نمايش گذاشتند كه در رديف آثار ماورائي قرار مي‌گيرند همين موضوع باعث شد بار ديگر اين آثار مورد بررسي جدي از طرف منتقدان و كارشناسان قرار گيرد
وي با اشاره به اين كه مجموعه‌هاي مناسبتي مي‌تواند به پيام‌هاي اخلاقي و روابط خانوادگي بپردازد مي‌افزايد: با وجود تلاش جدي مديران و برنامه‌سازان، اما هنوز برنامه‌ها به روز توليد و پخش مي‌شوند و زمان خوبي براي تصميم‌گيري و توليد برنامه در اختيار گروه برنامه‌سازي نيست كه شايد اين موضوع هم دلايل مختلفي داشته باشد، اما همين توليد به روز باعث مي‌شود قدرت تصميم‌گيري از مدير گرفته شود و مدير يا شخص ناظر نتواند دروازه‌باني خوبي انجام دهد در حالي كه در ماه مبارك رمضان علاوه بر نظارت‌هاي كيفي، نظارت‌هايي براي وارد كردن مضامين درست و صحيح در جامعه انجام مي‌شود كه اين گونه نظارت‌ها نياز به مديريت و زمان مناسب دارد.
يكي از اشكالاتي كه در توليد مجموعه مناسبتي ديده مي‌شود اين است كه مشاوران مذهبي از ابتدا يعني از زمان فيلمنامه‌نويسي در كنار عوامل نيستند و فقط پس از توليد بر برنامه نظارت محتوا مي‌كنند. در حالي كه بسياري از اتفاق‌ها در لوكيشن، دكوپاژ و تصويربرداري اتفاق مي‌افتند و نياز است مشاور مذهبي از ابتدا و پا به پاي كارگردان در كنار عوامل حضور داشته باشد.
وي به كمبود افراد متخصص در حوزه‌هاي ديني و آشنا به امور رسانه اشاره مي‌كند و ادامه مي‌دهد: با توجه به فضاي جديد جامعه، حوزه‌هاي علميه بايد از اقتضائات زمان جلوتر باشند و سرعت بيشتري نسبت به تربيت كارشناسان آشنا به امور رسانه داشته باشند تا كارشناسان پا به پاي كارگردان در برنامه‌ها حضور داشته باشند. البته من بر اين عقيده هستم كه ما بايد روزي كارگردان، فيلمنامه‌نويس و در كل عوامل متخصص در ژانر ديني داشته باشيم، اما در حال حاضر كه ما اين نيروي متخصص را نداريم بايد تعامل حرفه‌اي ميان كارشناسان و برنامه‌سازان برقرار شود.
وي حضور كارشناسان كاربلد را در كنار توليد آثار بسيار مهم عنوان مي‌كند و مي‌گويد: كارشناس صاحب‌نظر به كارگردان كمك مي‌كند تا ريتم و سرعت توليد متناسب شود و با درك متقابل كار هم از نظر كيفي و هم محتوايي بتواند براي مخاطب جذابيت داشته باشد. زائري مي‌افزايد: براي پخش مجموعه‌هاي ماروائي بايد حساسيت زيادي داشت و براي توليد اين گونه سريال‌ها حتما تحقيقات لازم صورت بگيرد چون به طور مثال ما نمي‌توانيم براي به تصوير كشيدن يك فرشته تصوير يك خانم يا آقا نشان بدهيم يا اصلا بگوييم فرشته جسم است چون همه اينها اشتباه است و كارگردان و نويسنده بدون اين كه متوجه شود از الگوي غربي استفاده مي‌كند. اين موضوع نشان‌دهنده اين است كه ما هنوز نتوانسته‌ايم مفاهيم عميق ديني را بشناسيم و بتوانيم آن را به تصوير بكشيم. البته اين امكان وجود دارد كه پس از مطالعه و پژوهش به اين نتيجه برسيم كه مجموعه‌هاي ماورائي را نبايد به صورت مستقيم توليد كنيم و اين هيچ ايرادي ندارد چون تلاش مي‌كند باعث ارتباط بيشتر مردم با خداوند متعال شود نه اين كه شبهاتي را در سطح جامعه ايجاد كند.
پرداختن به موضوعات ماورائي نياز جامعه است
داوود هاشمي تهيه‌كننده سريال «پنج كيلومتر تا بهشت» مي‌گويد: پرداختن به موضوعات ماورائي در قالب اثر نمايشي در رسانه ملي امري بديع به حساب مي‌آيد كه شايد تاريخچه‌اي 5 يا 6 ساله داشته باشد و از همين رو بيان چنين مسائلي در قالب يك داستان براي تماشاگران تازگي دارد. ورود به چنين حوزه‌هايي با توجه به كم‌سابقه بودن آن امري مهم و خطير است چراكه ارتباط مستقيم با باورهاي ديني مردم دارد و كوچك‌ترين انحرافي منجر به طرد شدن مجموعه نمايشي از سوي بيننده خواهد شد. وي مي‌افزايد: تمام مسائل ماورائي ازجمله موضوعاتي مانند خواب، مرگ، قيامت، برزخ، جهنم، بهشت، فرشته، شيطان، جن و... در قرآن كريم به نوعي بيان شده است. طبيعتا اولين و مطمئن‌ترين منبع براي پرداختن به چنين موضوعاتي رجوع به قرآن است و سپس مراجعه به تفاسير گوناگون از قرآن، گاهي اوقات در مسير پرداختن به چنين موضوعاتي كه بايد توام با داستان‌پردازي باشد لغزش‌ها يا انحرافاتي ناخواسته روي مي‌دهد يا در بسياري مواقع سوءتعبيرها از مضمون داستان طراحي شده منجر به اعتراضات و نقدهاي غيرمنصفانه‌اي مي‌شود كه نه‌تنها كارساز و روشنگر نيستند بلكه باعث تخريب و صدمه زدن به ويژگي‌هاي ديگر اثر داستاني مي‌شوند.
وي در پاسخ به اين پرسش كه براي توليد سريال‌هاي ماورائي به چه امكانات و منابعي نياز است مي‌گويد: قرآن منبع اصلي پرداختن به چنين موضوعاتي است، اما يك نويسنده يا سازندگان يك سريال به اندازه يك عالم مسائل قرآني، توانايي تفسير قرآن را ندارند و از اين رو بشدت اين نياز احساس مي‌شود كه حوزه و دانشگاه بيش از پيش در تفسير و بررسي قرآن ورود پيدا كرده و حتي با اين هدف به تفسير قرآن روي بياورند كه بدانند قرار است نتيجه تحقيقاتشان دستمايه ساخت يك سريال قرار بگيرد.
آنگاه الگوهاي مختلفي برگرفته از قرآن وجود خواهد داشت كه هر داستان ماورائي را مي‌توان با آن تطبيق داد و كوچك‌ترين انحراف را حذف كرد.
هاشمي خاطرنشان مي‌كند: قطعا پرداختن به مسائل ماورائي نياز جامعه است و بايد در اين حوزه سريال و اثر نمايشي ساخته شود چراكه اين موضوع ريشه در باورهاي مردم دارد و گذشته از آن در مسائل ماورائي بضاعت فراواني براي داستان‌پردازي حس مي‌شود.
فرشيد قره‌لي / جام‌جم