امروزه به‌رغم فراواني داروهاي شيميايي، استفاده از گياهان دارويي در حال افزايش است و توليد و تجارت اين گياهان رقم قابل ملاحظه‌اي را به خود اختصاص داده است؛ در حالي كه مصرف طولاني و در برخي موارد مصرف مقطعي اين داروهاي شيميايي مي‌تواند، عوارض جانبي بر جا گذارد كه بعضا از خود بيماري نيز خطرناك‌تر هستند. شايد به همين دليل گرايش عمومي به استفاده از داروهاي گياهي و به طور كلي فرآورده‌هاي آن‌ها روبه افزايش است.


طي يك قرن اخير، گياهان دارويي كه قرن‌ها تنها درمان بيماري‌هاي مختلف انسان‌ها بودند، جايگزيني به نام داروهاي شيميايي پيدا كرده‌اند و عطاري‌هايي كه بوي خوش گياهان دارويي آن‌ها از چندين متر آن‌طرف‌تر به مشام افراد سالم و بيمار مي‌رسيد، جاي خود را به داروخانه‌هاي متعددي داده‌اند كه در قفسه‌هاي شيك آن‌ها داروهاي شيميايي با نظم خاصي در كنار هم قرار گرفته‌اند و در بسياري از مواقع بوي اين داروها كه در فضاي داروخانه‌ها پراكنده مي‌شود، نه‌تنها مشام بيماران را نوازش نمي‌دهد، بلكه بر التهاب و نگراني آن‌ها مي‌افزايد.



با اين حال، اين تغييرات براساس نيازهاي پزشكي و درماني انسان‌ها و پيشرفت علم پزشكي صورت گرفته و هرگز نمي‌توان داروهاي شيميايي را جايگزين نامناسبي براي گياهان دارويي دانست.

در روزگار قديم در بازارهاي سنتي ايران، شغل عطاري از بااهميت‌ترين شغل‌ها محسوب مي‌شد و عطارها، افراد بانفوذ و معتمدي بودند كه حجره آن‌ها همواره شلوغ‌ترين حجره بازار بود. عطارها، خود بر اساس تجربه و دانش براي درمان بيماران داروهاي گياهي را توصيه مي‌كردند، يا داروهايي كه حكيم و طبيب براي بيماران تجويز كرده بود، در اختيار آن‌ها قرار مي‌دادند.

در اين ميان عده‌اي از افراد هم بودند كه براي كسب درآمد به كوه‌ها و دشت‌ها مي‌رفتند و گياهان دارويي را مي‌چيدند و آن‌ها را در كوله‌اي روي پشت خود مي‌گذاشتند و با مراجعه به در منازل، آن‌ها را به ساكنان منزل كه اغلب خانم‌هاي خانه‌دار بودند مي‌فروختند.

آن روزها در اكثر خانه‌ها بقچه‌اي وجود داشت كه در آن انواع و اقسام گياهان دارويي همانند بومادران، ختمي، كلپوره و... كه در درمان امراض مختلف كاربرد داشت، يافت مي‌شد. بقچه‌هاي دوايي هنوز در برخي از خانه‌ها در شهرها و روستاهاي مختلف وجود دارد و سرمنشأ توليد داروهاي شيميايي كنوني را مي‌توان در آن‌ها يافت.

عوارض كم داروهاي گياهي

امروزه نيز به‌رغم فراواني داروهاي شيميايي، استفاده از گياهان دارويي در حال افزايش است و توليد و تجارت اين گياهان رقم قابل ملاحظه‌اي را به خود اختصاص داده است؛ در حالي كه مصرف طولاني و در برخي موارد مصرف مقطعي اين داروهاي شيميايي مي‌تواند، عوارض جانبي بر جا گذارد كه بعضا از خود بيماري نيز خطرناك‌تر هستند. شايد به همين دليل گرايش عمومي به استفاده از داروهاي گياهي و به طور كلي فرآورده‌هاي آن‌ها روبه افزايش است.

به گونه‌اي كه براساس آمار بيش از 60 درصد از مردم آلمان و بلژيك و 74 درصد انگليسي‌ها تمايل به استفاده از درمان‌هاي طبيعي و گياهي دارند. ضمن اين كه طبق آمار سازمان بهداشت جهاني بالغ بر 80 درصد مردم جهان، به ويژه در كشورهاي در حال توسعه و نواحي فقير و دورافتاده، عمده‌ترين نيازهاي درماني خود را از گياهان دارويي تامين مي‌كنند.

به همين دليل بسياري از صاحب‌نظران از قرن كنوني به نام قرن بازگشت به استفاده از داروهاي گياهي نام مي‌برند.

هم اكنون مواد مشتق از گياهان، نقش عمده‌اي در صنعت داروسازي دارند. چنين داروهايي براي درمان بيماري‌هاي قلبي ، فشار خون بالا، انواع دردهاي مزمن ، آسم و ديگر بيماري‌ها به كار مي‌روند.

به عنوان مثال افدرا گياهي است كه در طب سنتي چيني بيش از دو هزار سال براي درمان بيماري‌هاي تنفسي مورد استفاده بوده است. افدرين كه جزو فعال اين داروي گياهي است، سابقا در تهيه داروهايي براي تسكين آسم به كار مي‌رفت.

اما متاسفانه بايد گفت در كشور ما كه منشأ بسياري از گياهان دارويي است، به دليل استفاده ناصحيح و نبود فرهنگ مصرف داروهاي گياهي، هنوز 97 درصد از مردم از داروهاي شيميايي استفاده مي‌كنند.

محمد صالحي سورمقي، عضو هيات علمي دانشگاه علوم پزشكي تهران مي‌گويد:

«طبق آمار وزارت بهداشت، حدود 3 درصد مردم ايران از داروهاي گياهي و 97 درصد از داروهاي شيميايي استفاده مي‌كنند.

طبق آمار حدود 150 نوع داروي گياهي و 4200 نوع داروي شيميايي در بازار ايران موجود است. آمار مصرف گياهان دارويي در دنيا نشان مي‌دهد كه 80 درصد از 6 ميليارد نفر جمعيت دنيا از داروهاي گياهي استفاده مي‌كنند.»

جايگاه داروهاي گياهي طي چند سال گذشته در كشور، دچار تحولات اساسي شده و تشكيل ستاد گياهان دارويي و طب ايراني و تاسيس دانشكده طب سنتي، نمادي از اين تحول است

تحول در طب سنتي

با رويكرد تدريجي جهان به استفاده مجدد از داروهاي گياهي و در كشوري كه زادگاه طبيبان و پزشكان توانمندي همچون رازي، ابوريحان بيروني، ابوعلي‌سينا و... است، نبايد دانش و مهارت استفاده از طب سنتي و گياهان دارويي تحت‌الشعاع ظهور طب نوين قرار گيرد.


بر همين اساس جايگاه داروهاي گياهي طي چند سال گذشته در كشور دچار تحولات علمي و تخصصي نظام‌مندتري شده است و تشكيل ستاد گياهان دارويي و طب ايراني، تاسيس دانشكده طب سنتي، ايجاد درمانگاه و مراكز تحقيقاتي و آموزش تخصصي گروهي از پزشكان و داروسازان، نمادي از تحول در طب سنتي و درمان گياهي است؛ تغييراتي كه باعث ايجاد يك ديدگاه مثبت نسبت به طب سنتي در بين مردم مي‌شود.

دكتر ميترا مهرباني، متخصص داروهاي گياهي مي‌گويد:

«با توجه به گرايش عده‌اي از مردم به استفاده از داروهاي گياهي، آشنا نبودن پزشكان عمومي با خواص گياهان دارويي و عدم تجويز داروهاي گياهي از سوي آن‌ها و سوءاستفاده عده‌اي در قالب عطاري‌هاي مجاز و غيرمجاز براي فروش اين گياهان، مسوولان بهداشتي و درماني كشور تصميم گرفتند براي جلوگيري از اين مشكلات، در ايران همانند كشورهايي همچون كره، چين و هند، طب سنتي بر اساس قوانين و پايه‌هاي علمي كه قبلا وجود داشته است، دوباره احيا شود.

به همين دليل سعي شد دانشكده‌هايي به نام طب سنتي راه‌اندازي شود و در آن‌ها داروسازاني تربيت شوند كه روي داروهاي سنتي كار كنند.

با ورود اين متخصصان به جامعه نيازهاي دارويي مردم براي استفاده از داروهاي گياهي برطرف شده و جلوي برخي سودجويي‌ها گرفته مي‌شود.»

طبيعي بودن به معناي بي ضرر بودن نيست و مقدار داروهاي گياهي يا جوشانده‌ها و تركيباتي كه از گياهان دارويي تهيه مي‌شوند، حتما بايد به طور دقيق و تحت نظر پزشك تعيين و مصرف شوند

داروي گياهي هم گاهي مضر است

نكته مهمي كه بايد بر آن تاكيد شود تصوري است كه به اشتباه بين عده‌اي از مردم رايج است. بسياري از افراد، گياهي بودن دارو را دليلي براي بي ضرر بودن آن مي‌دانند. مطابق اين تفكر تمامي داروهاي گياهي و فرآورده‌هاي حاصل از گياهان دارويي، بي ضرر و فاقد عوارض جانبي هستند.

متخصصان داروسازي يادآوري مي‌كنند كه مصرف داروهاي گياهي همراه با ساير داروهاي مورد استفاده بيمار مي‌تواند عكس العمل و عوارض جانبي خطرناكي را به همراه داشته باشد.

بنابراين توصيه مي‌شود همواره، قبل از استفاده از داروهاي گياهي با پزشك خود درباره آن مشورت كنيد. بعضي از داروهاي گياهي موجب تداخل در قدرت جذب موادغذايي مورد نياز بدن مي‌شوند، در حالي كه انواع ديگري از داروهاي مذكور موجب افزايش يا كاهش تاثير يك داروي خاص مي‌شوند.

در اين زمينه مي‌توان به داروي تئوفيلين اشاره كرد كه براي درمان آسم استفاده مي‌شود. اين دارو حاوي گزانتين است كه در چاي ، قهوه و شكلات نيز يافت مي‌شود. مصرف اين موادغذايي به مقدار زياد همراه با تئوفيلين ممكن است موجب ايجاد مسموميت دارويي شود.

بعضي از ويتامين‌ها و مواد معدني هم اثر داروها را تحت تاثير قرار مي‌دهند؛ مثلا مصرف مقدار زياد كلم بروكلي، اسفناج و ديگر سبزيجات حاوي ويتامين K، كاهش اثر داروهاي ضدانعقادي مثل هپارين و وارفارين را به دنبال دارد. اين نكات هنگام مصرف داروها بايد به دقت موردتوجه قرار گيرد.

سالمندان، بيماران مبتلا به بيماري‌هاي مزمن كه معمولا دو يا چند دارو را به طور دايم استفاده مي‌كنند، مبتلايان به ديابت، فشارخون بالا، افسردگي و بيماران قلبي از جمله كساني هستند كه بايد درباره استفاده از داروهاي گياهي حتما با پزشك خود مشورت كنند.

باز هم تاكيد مي‌كنيم كه طبيعي بودن به معناي بي ضرر بودن نيست و مقدار داروهاي گياهي يا جوشانده‌ها و تركيباتي كه از گياهان دارويي تهيه مي‌شوند، حتما بايد به طور دقيق و تحت نظر پزشك تعيين و مصرف شوند.