ميلياردها موجود ريز ميكروسكوپي، مهمانان ناخوانده ما هستند
همخانههاي زشت و كثيف ما
جام جم آنلاين: ما بدون اينكه بخواهيم، خانه زيبا و به ظاهر تميزمان را با همخانههايي كثيف و زشت شريك هستيم. همخانههايي كه بدون اجازه ما وارد شدهاند و اگر حواسمان به آنها نباشد امكان دارد ما را از همه هستيمان ساقط كنند!
خب حالا كه مشتهايتان را گره كردهايد و عزمتان را جزم كردهايد تا اين مهمانان ناخوانده كه ادعاي خانه و زندگيتان را كردهاند، شناسايي كنيد و براي هميشه از شرشان راحت شويد، اجازه دهيد شما را به گوشه و كنار منزلتان ببريم و اين شيادان را به اتفاق غافلگير و دستگير كنيم.
ببخشيد ميكروسكوپ كه حتما داريد، زيرا همخانههاي زشت شما آنقدر ريزند كه با چشم غيرمسلح ديده نميشوند، چون ما داريم به شكار باكتريها و ميكروبهاي پنهان شده در گوشه و كنار خانه شما ميرويم.
معمولا تصور بر اين است كه ما همراه خانواده يا دوستانمان در يك خانه نقلي يا بزرگ و مدرن يا سنتي زندگي ميكنيم، ولي نور من پيس ـ كه يك ميكروبيولوژيست از دانشگاه كلرادو است ـ معتقد است كه ما به صورت ناخواسته محيط زندگيمان را با ميلياردها موجود ريز ميكروسكوپي به اشتراك گذاشتهايم. اما اين شركاي تحميلي كجا پنهان شدهاند؟ اول از همه برويم سراغ يخچال كه قاعدتا بايد تميزترين بخش آشپزخانه مرتب خانهتان باشد.
يخچال: يخچال، كمد سرد منزل ماست كه قرار است مواد غذايي ما را تر و تازه نگه دارد و از فساد آنها تا حد ممكن جلوگيري كند، طول عمر مواد غذايي را افزايش دهد و دلنشيني خنك يك ليوان آب سرد را در تابستان داغ برايمان هديه آورد. اما چه فكري ميكنيد اگر بدانيد در كنار ظرف مملو از خوراكياي كه براي فردا ظهرتان در يخچال نگه ميداريد، چند هزارتايي باكتري و ميكروب مشغول خرابكاري هستند.
وجود باكتري در يخچال خيلي هم جاي تعجب ندارد، زيرا مواد اوليه غذايي و بخصوص سبزيجات تازه كه ما براي تغذيه استفاده ميكنيم پناهگاهي امن براي باكتريها محسوب ميشود.
در سال 1387 پژوهشگراني از دانشگاه ايالتي تنسي، نمونههايي از داخل يخچالهاي خانگي برداشتند و شرايط را براي رشد باكتريهاي احتمالي پنهان شده در آن نمونهها فراهم كردند. بيشتر باكتريهاي پيدا شده از اين كلوني رشد يافته باكتريهايي بودند كه براي انسان بيضرر تشخيص داده شدند، اما حدود 20 درصد از آنها حاوي كلبسيلا پنمونيه بود كه باعث ايجاد عفونت تنفسي در انسان ميشود.
اين تحقيق همچنان نشان داد اكثر مردم اطلاع درستي از چگونگي استفاده از يخچالها و نظافت آنها نداشته و همچنين نميدانند مواد غذايي گوناگون را چگونه بايد در يخچال نگهداري كرد.
براي مثال بسياري از مصرفكنندگان اطلاعي نداشتند كه پوشش مواد غذايي بستهبندي شده در بيشتر موارد حاوي آلودگيهاي زيادي است كه با يك شستشوي ساده با آب ولرم ميتوان آن را رفع كرد يا اينكه سبزيجات تازه را بايد در بستهبنديهاي محكم و در جايي ثابت در يخچال نگهداري كرد. با اين همه نبايد فراموش كرد كه ميليونها نوع از اين باكتريهاي پنهان شده در يخچال شما براي انسان بيخطرند و بشر نيز در مقابل آنها بيدفاع نيست. ما در بدنمان از سيستم دفاعي بسيار قدرتمندي برخورداريم كه در مقابل خيلي از باكتريها، ويروسها و ميكروبها مقاومت ميكند.
اميدواريم كه غذاي لذيذي پخته باشيد و از شام خوشمزه خود كنار خانواده لذت كافي ببريد باشيد. اصلا هم به آن باكتري بد شكل داخل يخچال خود فكر نكنيد، چون تقريبا همه آنها در قابلمه شما و بر اثر حرارت، دارفاني را وداع گفتهاند. غذا نوش جان! اما حالا نوبت چه كسي است كه ظرفها را بشويد. نوبت هر كه بود بايد حتما قبل از حركت به سمت ظرفشويي، بخش بعدي مقاله ما را مطالعه كند.
ظرفشويي: گرماي مناسب، كمي رطوبت و تاريكي، حالا ما يك بهشت درست و حسابي داريم براي باكتريها و ميكروبهايي كه توانستهاند در درزها و گوشههاي خارج از دسترس شما پنهان شوند. خب چه جايي بهتر از ماشين ظرفشويي. وقتي تحقيقات و نمونهبرداريها تنوع فراوان ميكروبها و باكتريهايي را كه در ماشينهاي ظرفشويي يا لگنهاي سنتي (سينك) ظرفشويي آشپزخانه پنهان شده بودند را نشان داد، عملا ميشد چهره در هم رفته دانشمندان را بخوبي مشاهده كرد؛ باكتريهايي كه به مرور زمان و طي نسلهاي متمادي كه براي آنها تنها چند ماه طول ميكشد در برابر حرارت زياد و محيط اسيدي و مملو از مواد شوينده مقاوم شده و ساختار ژنتيكي خود را براي زندگي در اين بهشت آماده كرده بودند.
تكنيكهاي جديد نمونهبرداري به محققان اين امكان را داده است كه بهتر از قبل به شناسايي موجودات ريز و ميكروسكوپي محيط زندگيمان مثل قارچها، باكتريها، ميكروبها و حتي موجودات تك سلولي زشت ديگري بپردازند. حال و با دسترسي به اين فناوري دانشمندان سعي دارند موارد خطرناكي را كه در مكانهايي به دور ازانتظار رشد دارند، شناسايي كنند.
نكته: بخش بسيار بزرگي از باكتريها و ميكروبها براي زندگي ما ضروري هستند. تنها درصد بسيار اندكي از تمام همخانههاي ناخواسته ما باعث بروز بيماري آن هم نزد گروهي كه سيستم دفاعي ضعيفي دارند خواهد شد
دانشمندان اعلام كردند كه موارد نادري از قارچها در قسمتهاي پلاستيكي و داخلي ماشين ظرفشويي يافت شدهاند كه بعضي از آنها براي انسان بيماريزا هستند. آنها از 189 ماشين ظرفشويي در چند نقطه جهان نمونهبرداري كردند و به اين نتيجه رسيدند كه در 62درصد از آنها قارچ رشد كرده است.
از ميان آنها تنها نيمي از موارد شامل اگزوفيلادرماتيت و اگزوفيلا فائوموريفورميس بودند كه 2 مورد از تكياختگاني هستند كه باعث عفونتهاي سيستميك و كلونيزه شدن ششهاي افراد با شرايطي شبيه سيستيك فايبروزيز ميشوند.
خوب ميدانم كه اسامي گيجكنندهاي دارند اما سرگروه اين پژوهشها خيلي ساده توضيح داده كه قبلا تصور ميشده شرايط محيطي ماشين ظرفشويي براي موجودات ريز و ميكروسكوپي غيرقابل تحمل است، چون با شويندههاي قوي، فشار آب با دماي بيش از 85 درجه سانتيگراد و مرحله خشك كردن با هواي خشك و داغ مواجهند. او در تحقيقهايش روي ماشين ظرفشويي، تك سلوليهايي را يافت كه در طبيعت نادرند ولي با شرايط سخت مانند ماشين ظرفشويي سازگارند. اين يعني ما با موجودات ريز تغيير ژنتيكي داده شدهاي درست مشابه فيلمهاي علمي - تخيلي روبهرو هستيم.
همچنين آزمايشاتي روي قارچهايي كه ماشينهاي ظرفشويي ما را به عنوان خانه انتخاب كردهاند انجام گرفت. قارچها در مقابل محدودههاي دمايي وسيع، شرايط نمكي و تغييرات محيط اسيدي و بازي خيلي مقاومند. خبر بد اينكه با وجود اين همه تحقيقات، هنوز هيچ راهكاري براي جلوگيري از رشد آنها نداريم. اما خبر خوب اينكه تاكنون هيچگونه گزارشي از عفونت ناشي از ماشين ظرفشويي دريافت نشده است.
با وجود اين دانشمندان همچنان تحقيقات بيشتري انجام ميدهند و تلاش دارند اين همخانههاي نامطلوب را بيشتر شناسايي كنند چون بخصوص قارچ ميتواند براي اطفال، سالمندان و افراد با سيستم ايمني تضعيف شده در اثر بيماري يا مصرف داروهاي خاص، خطرناك باشد.
خوب مطمئن هستم كه از شنيدن اين همه خبر ناگوار و تجسم آن همه موجودات ريز غيرقابل ديدن در هر لقمهاي كه فرو بردهايد يا هر ظرفي كه براي غذا خوردن استفاده كردهايد، عرق سرد بر بدنتان نشسته و احساس نامطلوب كثيف بودن وحشتناكي سراغتان آمده است. بگذاريد دوشي بگيريم و تازگي و تميزي را حداقل به بدن خودمان هديه دهيم. برويم حمام!
دوش: يادتان نرفته كه بهشت باكتريها چگونه بود؟ گرما، رطوبت و تاريكي نسبي. خب به حمام خوش آمديد. مگر غير از اين است كه اكثر حمامهاي ما دقيقا داراي چنين شرايطي هستند؟ نورمن پيس و همكارانش در سال 1383 خورشيدي از حمامهاي 4 خانه نمونهبرداري كرده و موجودات ريز آن را كشت داده و بعدا آنها را از نظر ژنتيكي آناليز كردند، او درست در زير پاي شما جايي كه زير دوش آب ميايستيد شهري بزرگ و پر جمعيت از نژادها و انواع گوناگون باكتريهايي را يافت كه در آرامش و امنيت و صلح و دوستي در كنار يكديگر زندگي ميكردند. اگرچه بسياري از آنها بيضرر بودند اما حتي تصور ايستادن روي شهر ميكروبها و باكتريهاي بيضرر نيز به اندازه كافي چندشآور است. خب اگر به اندازه كافي هيجان زده نشدهايد نگاهي به بخش بعدي تحقيقات آنها بيندازيد.
در سال 87 اين دانشمند كه در حال دوش گرفتن بود توجهش به بالاي سرش و به كلاهك دوش جلب شد. مكاني كه نه تنها در آن بخار و گرما وجود دارد بلكه كاملا تاريك هم است. يك بهشت واقعي براي باكتريها. او از كلاهك دوش چند منزل نمونهبرداري كرد و در 20درصد از آنها مايكوباكتريوم اويوم كه عاملي است كه درافراد با ضعف سيستم ايمني، ايجاد بيماري ميكند را يافت. اما اين تمام ماجرا نبود. او سپس مقادير ناچيزي از عوامل شايع عفونتزا مانند استافيلو كوكوس و لژيونلا را نيز در چند كلاهك دوش ديگر پيدا كرد. عوامل ميكروبي از اين دست از آب شهري نشأت گرفته و در شرايط مناسب داخل كلاهك دوش تكثير مييابند.
او ميگويد دليل نگراني اين است كه اين باكتريها، ميكروبها و قارچها ميتوانند همراه آب اسپري شده از كلاهك دوش در هوا پخش شده و به مجاري سيستم تنفسي و از آنجا به بدن راه يابند. فرضيه اين است كه علت افزايش رشد عفونتهاي باكتريايي در دنياي امروزي، دوش گرفتن به روشهاي سنتي است. با وجود اين او ميگويد كه هنوز اطلاع كافي براي اثبات اين فرضيه وجود ندارد.
به نظر او باكتريهاي موجود در دوش زياد نگرانكننده نيستند، ما ميتوانيم با تميز كردن كلاهك دوش يا تعويض مكرر پرده حمام يا نصب سر دوشي كه ذرات ريز قابل استنشاق ايجاد نكند، از عواقب آن جلوگيري كنيم. با اين حال افرادي با سيستم ايمني كارآمد و قوي با خطر زيادي روبهرو نيستند و نبايد نگران اين همخانههاي ريز باشند.
در انتها و پيش از اينكه شما با نااميدي صفحه دانش روزنامه «جامجم» را ترك گوييد، بايد خبرهاي خوشي را نيز چاشني اين مقاله ترسناك كنيم. بخش بسيار بزرگي از باكتريها و ميكروبها براي زندگي ما ضروري هستند. اصلا اينطور هم نيست كه اين موجودات ميكروسكوپي تنها موجبات بيماري يا كثيفي را فراهم آورند. تنها درصد بسيار اندكي از تمام همخانههاي ناخواسته ما باعث بروز بيماري، آن هم نزد گروهي كه سيستم دفاعي ضعيفي دارند خواهد شد.
خلاصه هر چه نباشد بدن ما هم براي خودش يك ارتش منظم و قوي دارد كه حريف اين كوتولههاي زشت است. پس آسوده به زندگيتان ادامه دهيد ولي فقط يك كمي تميزتر از گذشته.
بهروز يزدانپناه / جامجم