مردي كه 70 سال قبل ايده ماهوارههاي تلويزيوني را مطرح كرد
جهان راديويي آرتور سيكلارك
جام جم آنلاين: نزديك به 7 دهه قبل آرتور سي.كلارك خالق مشهور آثار علمي تخيلي توانست آينده را با ابداع آن پيش بيني كند. كلارك 25 مي سال 1945 كار چاپ و انتشار خصوصي نسخههايي از يك مقاله را آغاز كرد كه شامل پيشنهاد خيرهكننده و دور از انتظاري بود؛ استفاده از ماهوارههاي فضايي براي ارتباطات جهاني.
البته چنين نظريهاي براي سال 1945 پيشنهاد واقعا جسورانه و خطيري محسوب ميشد؛ چرا كه بحبوبه از نفس افتادن و برچيده شدن بساط جنگ جهاني دوم بود و اغلب مردم بي هيچ شك و شبههاي دغدغه نيازها و كالاهاي ضروري زندگي را در سر ميپروراندند تا اين كه به فكر امواج راديويي باشند كه از فضا فرود ميآيند، اما در همين اوضاع و احوال، كلارك به عنوان يك فيزيكدان و نويسنده علمي ـ تخيلي با جديت تمام دل در گرو آينده سپرده بود.
مقاله پيشرو و متهورانه وي با عنوان «ايستگاه فضا و كاربردهاي راديويي آن» به اين مهم اشاره داشت كه ماهوارهها يا ايستگاههاي فضايي ميتوانند به منظور بازپخش سيگنالهاي تلويزيوني يا آنطور كه همتايان زميني آنها ناميده ميشوند، ايستگاه رله برنامههاي راديو تلويزيوني مورد استفاده واقع شوند.
با عنايت به دانش و بضاعت علمي موجود آن دوره در حوزه هوافضا، موضوعاتي همچون پروازهاي فضايي و ساخت و پرتاب ماهوارهها هنوز جزو فصول باز نشده دفتر پيشرفتهاي بشر محسوب ميشدند. از همين رو فكر ساخت و پرتاب ايستگاهي در فضا براي رله امواج مخابراتي خيلي بعيد و دور از ذهن به نظر ميرسيد. جالب اينجاست كه مفهوم ايستگاه فضايي در آغاز و اصالتا به عنوان يك پايگاه سوختگيري براي فضاپيماهايي كه قصد داشتند زمين را به مقصد ساير سيارات ترك كنند؛ به ذهن خيالپردازان علمي آن روزگار خطور كرده بود. با اين اوصاف، حداقل يك هدف و مقصود وجود داشت كه به نحو مطلوب و ايدهآلي مناسب حال چنين ايستگاهي بوده و حقيقتا هم جايگزين عملي ديگري نداشت. در واقع بهترين كاربري پيشنهاد شده براي ماهوارهها يا ايستگاههاي فضايي، تأمين خدمات رله امواج راديويي از جمله تلويزيون بود.
البته در آن مقطع تلويزيون، خود به زحمت يك واقعيت تجاري به شمار ميرفت و به همين دليل اين ايده تا حدي زيادي پيشرو و آينده نگر به نظر ميرسيد.
اما كلارك دنباله ايده خود را با مقالهاي كه در اكتبر سال 1945 در مجله Wireless World يا «جهان راديويي» منتشر كرد، با جديت پي گرفت. اين مقاله جالب توجه تحت عنوان «ماوراي زمين رله ميكند: ايستگاههاي موشكي ميتوانند پوشش راديويي جهاني ارائه كنند؟» به بحث درباره تغيير كاربري يك فناوري پيشرفته نظامي براي مقاصد صلحجويانه و استفاده جهاني ميپردازد. كلارك در اين مقاله با اشاره به فناوري موشكي، نظير آنچه در موشكهاي معروف 2 ـ V آلماني در خلال جنگ جهاني دوم استفاده شد، بحث هدايت اين فناوري پرتابهاي را به سمت كاربردي جهاني و مسالمت آميز و از طريق پرتاب قمرهاي مصنوعي (ماهوارهها) به مدار پيش ميكشد. مطابق بحث و استدلال كلارك، كل نيازمندي ما براي نيل به اين هدف عالي به يك موشك خلاصه ميشود كه توانايي تزريق ماهوارهاي نسبتا سنگين در مدارهاي بسيار مرتفع زميني را داشته باشد.
البته اين برآورد در حالي مطرح شده كه كوچكترين مدارات ـ نظير آنهايي كه توسط ماهوارههاي اسپوتنيك روسي در دهههاي متعاقب آن استفاده ميشدند ـ زمين را حدود 90 دقيقه دور ميزنند.
جالب اينجاست كه مدارات پيشنهادي كلارك براي نشاندن فرستندههاي راديويي با اصول مكانيك مداري به لحاظ همزماني گردش با زمين مطابق ميكند و مدارات كلارك همان مداراتي هستند كه در حال حاضر ماهوارههاي متعددي را در خود جاي دادهاند. در مقاله كلارك به طور نمونه به موضعي حدود 42 هزار كيلومتري مركز زمين اشاره ميشود كه مدار ماهواره مورد نظر وي براي ايفاي نقش ايستگاه فرستنده راديويي دقيقا 24 ساعته و هم اندازه گردش زمين خواهد بود.
نكته: كمربند كلارك امروزه يكي از مهمترين مدارهاي اطراف زمين محسوب ميشود. آنقدر مهم كه سازماني عريض و طويل به نام ITU كه زيرنظر سازمان ملل كار ميكند بر آن نظارت دارد
در همين خصوص كلارك در روايت جهان راديويي خود به مطلب جالبي اشاره كرده كه نقل ميكند «يك جرم سماوي در چنين مداري، چنانچه صفحه ترازش با صفحه استواي زمين همزماني و انطباق داشته باشد، با زمين گردش خواهد كرد، بنابراين بالاي همان موضع روي سياره ساكن و لايتغير خواهد بود.
جرم سماوي مذكور در آسمان كل يك نيمكره ثابت و استوار باقي ميماند و بر خلاف تمامي ديگر اجرام سماوي نه طلوع و نه غروب خواهد داشت.»
با اين تفاصيل، هرچند كلارك براي پيشنهاد چنين مداري كه به زمين ايستايي معروف است مقدم از بقيه نبود، اما بايد اذعان داشت مقاله وي موجب تعميم و رواج اين ايده شد. در حالي كه طرح اين ايده در سال 1945 ممكن است دور از ذهن و بعيد به نظر رسيده باشد، اما جالب است بدانيم كه زمان حضور پرتابههاي مداري اسپوتنيك روسها به حدود 12 سال بعد از آن و نخستين ماهواره فرستنده تلويزيوني موسوم به تلستار تنها 17 سال پس از پيشنهاد كلارك رقم ميخورد.
ماهواره تلستار به عنوان اولين ماهواره مخابراتي غير عامل در سال 1962 به فضا پرتاب شد تا به عنوان ايستگاه واسطه مخابراتي به تقويت و بازپخش سيگنالهاي دريافتي از زمين بپردازد.
به باور صاحبنظران ماهواره تلستار واقعيت بخشي و تحقق مفهوم جهان راديويي آرتور سيكلارك در 1945 بود كه طي آن، روياي شبكه جهاني ارتباطات مبتني بر ماهوارههايي روي مدار زمين ثابت را در سر ميپروراند. جالب اينجاست كه 2 هفته بعد از شروع به كار ماهواره مخابراتي تلستار و زماني كه كنفرانس خبري كندي ـ رئيسجمهور وقت آمريكا ـ در واشنگتن در سراسر حوزه اقيانوس اطلس پخش زنده شد، همگان با اين واقعيت روبهرو شدند كه آرتور سيكلارك پيشتر از همه آينده ارتباطات را با ابداع آن پيشبيني كرده بود؛ چرا كه تنها 3 سال بعد از آن و سال 1965 شركت اينتلست پرتاب نخستين سامانه ماهوارهاي مبتني بر ماهوارههاي زمين ثابت را آغاز كرد و تا به امروز بيشتر از 300 دستگاه از چنين ماهوارههايي در مدارهاي كلارك وجود دارند. ارتباطات راديويي ماهوارهاي امروزه بسيار بيشتر از اندازهاي كه كلارك آن را پيشبيني كرده بود، رشد و تكامل يافته است.
هر چند كلارك نهايتا به لطف نگارش داستانهاي علمي ـ تخيلي كلاسيكي همچون «اديسه فضايي: 2001» و «پايان طفوليت» به عنوان يك نويسنده آثار علمي ـ تخيلي شهرت و احترام بيشتري يافته است، اما از ديدگاه خودش به عنوان يك فيزيكدان پيشنهاد ماهوارهاياش پر معناتر و چشمگيرتر شمرده ميشود.
كمربند كلارك امروزه يكي از مهمترين مدارهاي اطراف زمين محسوب ميشود. آنقدر مهم كه سازماني عريض و طويل نام ITU كه زيرنظر سازمان ملل كار ميكند بر آن نظارت دارد. منحصر به فرد بودن مدار كلارك كه مهندسان فضايي آن را مدار زمين ثابت نيز مينامند، باعث شده است در طولهاي جغرافيايي كه تراكم كشورها زياد است، افزايش تقاضا براي نقاط مداري روي اين كمربند به كشمكشهاي بينالمللي و دعواهاي حقوقي طولاني منجر گردد. در دهههاي گذشته برخي كشورهاي كوچك استوايي همچنين ادعاهايي مبني بر حق مالكيت بر فضاي بالاي سر خود را نيز مطرح كردهاند كه باتوجه به قوانين جاري بينالمللي در حوزه حقوق فضايي به نظر نميرسد كار به جايي ببرند. ايران نيز در اين مدار صاحب 3نقطه مداري است كه بايد هرچه زودتر توسط ماهوارههايي با تملك ايراني پر شود وگرنه از دست خواهد رفت.
منبع: Wired Popularmechanics Discovery
مهريار ميرنيا / جامجم