جام جم آنلاين: سوريه تنها به آثار مذهبي و زيارتگاه‌هاي آن خلاصه نمي‌شود؛ كشوري در غرب آسيا حد فاصل درياي مديترانه و كشور عراق كه در گذشته به نام شام معروف بوده است.
حرم حضرت زينب (س) و آرامگاه تعدادي ديگر از فرزندان و وابستگان ائمه‌اطهار(ع) و اهل‌بيت(ع) در اين كشور، امروزه بسياري از مسلمانان و ارادتمندان اهل‌بيت(ع) بويژه ايرانيان را براي زيارت اين قبور از اقصا نقاط جهان به‌سوي خود مي‌كشاند.اما صحبت از آثار باستاني و تاريخي اين منطقه كه تنها به اماكن مذهبي خلاصه نمي‌شود، ما را با سابقه‌اي بيش از 5000 سال قدمت روبه‌رو مي‌كند؛ سابقه‌اي كه نشان از نفوذ اقوام مختلف در دوره‌هاي زماني متفاوت در اين نقطه از خاك جهان داشته است.
از آثار و نشانه‌هاي اقوام سامي، آموري، آرامي، آشوري، بابلي، يوناني و... كه بگذريم نفوذ و تاثير ايران در دنياي باستان بر اين ناحيه بسيار چشمگير و قابل تامل است. ايرانيان از سال 550 تا 332 پيش از ميلاد بر سوريه تسلط داشتند كه نشانه‌هايي از آن در نوع و سبك معماري بر جاي مانده از آثار باستاني كشف شده در اين كشور، كاملا مشهود است.
يكي از مناطق مهم در سرزمين شام كه تمدن آن به‌هزاره هفتم پيش از ميلاد مي‌رسد، شهري باستاني است به نام تدمر كه امروزه ويرانه‌هاي آن در 215 كيلومتري شمال شرق دمشق، پايتخت سوريه قرار دارد. تدمر به معناي درخت نخل است كه در دوره‌هاي بعد نام اين شهر توسط يونانيان و روميان به پالميرا تغيير مي‌كند. اين شهر تاريخي در هزاره دوم پيش از ميلاد يكي از شاهراه‌هاي مهم در مسير كاروان‌هاي مسافرتي هنگام عبور از صحراي سوريه بوده كه در مسير جاده ابريشم قرار داشت.
رقابت ايران و روم
طبق تحقيقاتي كه از نظر باستان‌شناسي در اين منطقه صورت گرفته در شهر دوراائوروپوس در شمال تدمر، اسنادي به خط پهلوي، اشكاني و ساساني روي پوست به دست آمده كه نشان از سيطره حكومت اشكانيان بر اين ناحيه داشته است. شهر تدمر در گذشته بين 2 امپراتوري مقتدر ايران و روم دست به دست مي‌گرديد كه پس از جنگ با روميان در زمان اشكانيان از خاك ايران جدا شد و در اختيار روميان قرار گرفت.
شهر پالميرا كه به عنوان شهري تجاري در زمان امپراتوري روم شناخته شده بود با تصرف دجله و فرات توسط ساسانيان در سال 212 پيش از ميلاد رونق تجاري خود را از دست داد و در آن زمان بود كه يكي از شاهزادگان پالميرا به نام اوداناتوس توسط والرين رومي به عنوان استاندار سوريه منصوب شد.
در جنگي كه بين ايران و روم رخ داد، والرين به قتل رسيد و اوداناتوس به جهت گرفتن انتقام خون او دوبار به شهر تيسفون حمله كرد كه ناموفق ماند و به دست برادرزاده خود به قتل رسيد و همسر وي، ملكه زنوبيا قدرت را به دست گرفت. چند سال بعد، زنوبيا عليه امپراتوري روم شورش كرد و بصره و سرزمين‌هاي غربي تا مصر را به تصرف درآورد. او از بهرام اول در برابر حمله امپراتوري روم درخواست همراهي كرد كه شاه ايران با فرستادن سپاهي اندك باعث شد ملكه زنوبيا در برابر روميان شكست بخورد.
شباهت آرامگاه‌هاي پالميرا و جزيره خارك
وجود مقابر و آرامگاه‌هاي بي‌شمار بر جاي مانده، نشان از نفوذ دين و گرايش مردمان تدمر به مذهب دارد. سبك و نوع معماري معابد و مقابر همانند قبرهاي صخره‌اي كه در دل كوه حفاري كردند و قبرهايي كه شبيه خانه‌هاي مسكوني همراه با تزئينات و حجاري‌هاي زيبا هستند، قابل مقايسه با مقابري است كه در جزيره خارك به دست آمده است، زيرا جزيره خارك يك نقطه روي يك مسير بود كه شهر‌هاي بزرگي از سوريه و بين‌النهرين مانند، پالميرا و چاراكس را از طريق شمال هند و جنوب ايران و خليج به‌هم ارتباط مي‌داد.
نكته: ايرانيان از سال 550 تا 332 پيش از ميلاد بر سوريه تسلط داشتند كه نشانه‌هايي از آن در نوع و سبك معماري بر جاي مانده از آثار باستاني كشف شده در اين كشور، كاملا مشهود است
آرامگاه‌هاي كشف شده از خارك از نظر طراحي بسيار شبيه مقابر زيرزميني به دست آمده در پالميراست؛ اتاقك‌هاي مربع يا مستطيل و تراشيدن تخته سنگ به صورت عمودي از شكاف ديوار به منظور جا دادن اجساد متوفيان كه گاهي براي نگه داشتن چند نسل از يك خانواده ايجاد مي‌شده است.با توجه به اين‌كه مقبره‌هاي پالميري و خارك متعلق به يك زمان هستند، در طرح‌ها و تزئينات هم از يكديگر تاثير گرفته‌اند. به عنوان مثال در نماي خارجي مقبره‌ها طرح‌ها بيشتر پالميري است، اما در نماي داخلي مقبره‌ها گچبري و قرنيز‌هاي دندانه‌دار در اصل ايراني هستند.
معبد خورشيد
يكي از مهم‌ترين آثار معماري موجود در پالميرا معبدي است معروف به خداي خورشيد يا معبد بعل كه در سال 32ميلادي ساخته شده و تكميلش تا قرن بعد از آن ادامه داشته است. ستون‌هاي بر جاي مانده از آن از نظر معماري به شيوه يوناني با تاثيرپذيري از معماري بين‌النهرين و ايراني است. در حقيقت اين بنا پرستشگاه بعل بوده كه دور تا دور آن به‌وسيله 4 ستون و رواق احاطه بوده است.
مساحت معبد بعل به 40 هزار مترمربع مي‌رسد كه يكي از مهم‌ترين بناهاي معماري شرق مديترانه محسوب مي‌شود. دالان ورودي به داخل معبد مزين به انواع تصاوير افسانه‌اي شامل حيوانات و اشكال هندسي بوده كه قابل بررسي تطبيقي با ايران دوران ساساني است.
ردپاي ساسانيان
از آثار مهم بر جاي مانده از پالميرا، قوص‌النصر، معبد نبو (معبد مخصوص پرستش خداي نبو)، حمام‌هاي تدمر، تئاتر تدمر و معبد بعلشمين (خداي آسمان) است كه تاريخ آن به قرن دوم ميلاد بر مي‌گردد. با این اوصاف ردپاي ساسانيان در منطقه تدمر بخوبي مشهود است. مطالعه نقش برجسته‌هاي نقش‌رستم و تنگ چوگان استان فارس نشان از پيروزي ايرانيان در برابر روميان در زمان حكومت اورليانوس بوده است. همچنين تاثير فرهنگ و هنر ايراني در نوع پوشش ـ به‌عنوان مثال پوشيدن البسه‌هاي چين‌دار مخصوص شاهان ساساني بر تن شاهان تدمري ـ تا حدي اين قضيه را ثابت مي‌كند. يكي ديگر از شهرهايي كه در نوع و سبك معماري متاثر از ايران بوده، شهر باستاني افامياست.
اين شهر در شمال غربي شهر حما يكي ديگر از استان‌هاي سوريه قرار دارد. اين شهر در قرن 4 ميلادي به‌فرمان يكي از پادشاهان سلوكي به افتخار همسر ايراني‌اش به نام افاميا بنا گرديد. در زمان خسرو دوم ساساني اين شهر به تصرف ايرانيان در مي‌آيد و بعدها روميان، شهر را تسخير و بازسازي مي كنند.
امروزه خرابه‌هاي بر جاي مانده از اين شهر گوياي تلفيقي از معماري شرقي و غربي (ايراني/ رومي) است. ستون‌هاي سنگي، خانه‌هاي قديمي و كليساهاي بزرگ از ديگر آثار باقيمانده اين شهر باشكوه بوده است.
شايد وجود 2 كشور سوريه و ايران بر سر راه جاده ابريشم باعث به وجود آمدن تاثيرات فرهنگي زيادي در دوران گذشته شده است كه امروزه مي‌تواند زمينه‌ساز مراودات فرهنگي بيشتري باشد.
سپيده ميرحسيني / جام‌جم