صاحب تفسیر مشکاة گفت: نام‌هايی که در قرآن برای معرفی نفس مطرح شده‌ا‌ند، هر کدامشان به يک کارکرد آن اشاره دارند و دليل تفاوت اين تعابير، تعدد آن نيست.

محمدعلی انصاری، صاحب تفسیر مشکاة و مفسر قرآن کریم،به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، محمدعلی انصاری، صاحب تفسیر مشکاة و مفسر قرآن کریم، در نشست مجازی که امروز، ۲۸ بهمن‌ماه با موضوع «نفس در قرآن» برگزار شد، اظهار کرد: نام‌هايی که در قرآن برای معرفی «نفس» مطرح شده‌ا‌ند، هر کدامشان به يک کارکرد آن اشاره دارند. دليل تفاوت اين تعابير، تعدد نفس نيست، بلکه این تعابير از شئون مختلف آن پرده برمی‌دارد و اين تحفه الهی را به آدمی می‌شناساند.

وی ادامه داد: انسان هنگامی که پا به دنيا می‌گذارد، نفسی دارد که هم برای تقوا ورزی و هم برای فسق و فجور آماده است. «سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْراً»، يعنی نفستان شما را تسويل کرده است. تسويل کار شيطان است و هنگامی رخ می‌دهد که تمنيات نفسانی انسان نزد او آراسته می‌گردد و از قوه به فعل درمی‌آيد. به اين مرتبه از نفس، «نَفْس مُسَوِّلَة» می‌گويند. شيطان در اين مرحله، بر کينه‌ها، حسدها و شهوت‌های آدمی کبريت می‌زند و آن‌ها را شعله‌ورتر می‌کند. در ادامه با نشانی‌هايی که شيطان به نفس می‌دهد، نفس از مرحله مسوله به مرحله اماره پا می‌گذارد و در اين مرحله، نفس اماره آدمی را به سوی زشتی‌ها و پلشتی‌ها فرا می‌خواند و امر می‌کند.  

انصاری تصریح کرد: اگر آدمی با پذيرش دعوت انبيا و گوش سپردن به حقايق وحی، جان خود را به تربيت الهی آراسته کند، از مرحله «نفس مُسَوِّلَة» می‌گذرد و به مرحله «نَفْس لَوَّامَة» صعود می‌کند. يعنی اگر خطايی از او سر زند، «نَفْس لَوَّامَة» به ميدان می‌آيد و آرام و قرار را از او می‌گيرد و آدمی پشيمان از انجام آن کار، خودش را سرزنش می‌کند، که چرا چنين رفتار ناشايستی از او سر زده است.

این مفسر قرآن کریم افزود: اگر آدمی به ملامت‌های «نفس لَوَّامَة» پاسخ مثبت دهد، به مرحله بعدی صعود می‌کند و در مرتبه «نَفْس مُلْهِمَة» از الهامات ربانی و تقوايی بهره‌مند می‌شود. بعد از آنکه آدمی به پيام‌های رحمانی پاسخ مثبت می‌دهد و به انجام کارهای خداپسندانه مبادرت می‌ورزد، اندک اندک به مرتبه والای «نَفْس مُطْمَئِنَّة» صعود می‌کند. در اين مرحله اضطراب‌ها، تلاطم‌ها و خيالات نامربوط از وجود آدمی رخت برمی‌بندد و او را قرار و آرامش فرا می‌گيرد.
اقسام نفس در قرآن

وی اظهار کرد: از زیباترین نكاتی كه درباره نفس در قرآن كریم مطرح می‌شود، اقسامی است كه برای آن معرفی می‌شود. اگرچه عارفان و علمای اخلاق، نفس و روح را به ۶ دسته «اماره، لوامه، مُلهمه، مطمئنه، راضیه و مرضیه» تقسیم می‌كنند، اما قرآن كریم فقط سه نفس را معرفی می‌كند که عبارتند از نفس اماره، نفس لوامه و نفس مطمئنه. نفس اماره برای انسان شناخته شده است و انسان در چالش مستمر با آن است. همچنین خداوند در سوره مباركه «یوسف» می‌فرماید: «وَ مَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَۀٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ من هرگز خودم را تبرئه نمی‌کنم، که نفس [سرکش] بسیار به بدی‌ها امر می‌کند، مگر آنچه را پروردگارم رحم کند. پروردگارم آمرزنده و مهربان است.»

انصاری در خصوص دومین نفس معرفی شده در قرآن، بیان کرد: دومین نفس در قرآن كریم، نفس لوامه است. خداوند در سوره «قیامت» می‌فرماید: «لَا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَۀِ وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَۀِ؛ سوگند به روز قیامت، و سوگند به [نفس لوّامه و] وجدان بیدار و ملامتگر.» لوامه از ریشه «لَوْمْ» به‌معنای سرزنش و ملامت می‌آید. به اصطلاح امروزی می‌توان گفت نفس لوامه به‌معنای نفس منتقد است. خداوند به نفسی سوگند می‌خورد كه منتقدانه به رفتارهای آدمی نگاه می‌كند و با ذره‌بین بدان می‌نگرد. این نفس، حالت دوم نفس آدمیان است كه از حالت اول بالاتر است، یعنی اگر انسان در قبال خواهش‌ها و كشش‌های نفس اماره، دست‌بسته و تسلیم نباشد، پاره و لایه‌ای دیگر از نفس جوانه می‌زند كه نامش لوامه است.

این مفسر قرآن کریم گفت: به‌عبارت‌ بهتر، وقتی انسان در قبال برخی از خواسته‌های نفسانی مقاومت می‌كند، نوعی روحیه انتقاد به گذشته در نفسش ایجاد می‌شود و چراهایی برای او به‌وجود می‌آید که در نتیجه آن، شروع به انتقاد از دیروز و دیروزهای زندگی خویش می‌كند. این مرحله را نفس لوامه گویند كه نشانه‌ای نیكو و مثبت در انسان است و وجودش می‌تواند زمینه‌ساز آینده‌ای موفق برای آدمی باشد.