جام جم آنلاين: وقتي نام فيلم مستند مي‌آيد خيلي‌ها ياد تصاوير برنامه‌هاي راز بقا مي‌افتند كه در آن حيوانات به دنبال هم مي‌دوند! اما مستندها فقط به فيلم‌هاي راز بقايي محدود نمي‌شود و آثار مستند خودشان انواع متفاوتي دارد.

مستندهاي معماري و بناهاي تاريخي، قوم‌شناسي،‌ تبليغاتي، شاعرانه، داستاني و اجتماعي همگي زيرمجموعه‌هايي از قالب آثار مستند است.

در اين ميان مستندهاي اجتماعي از آنجا كه به مسائل مرتبط با مردم و جامعه مي‌پردازد، جذابيت بيشتري براي مخاطبان دارد.

بينندگان تلويزيوني مي‌توانند معضلات و واقعيت‌هاي دور و برشان را در آيينه اين‌گونه مستندها ببينند و با آنها همراه شوند.

در حال حاضر حضور مستندهاي اجتماعي در برنامه‌هاي سيما پررنگ شده و برنامه‌سازان سعي مي‌كنند در برنامه‌هايشان از اين قالب تاثيرگذار بهره ببرند.

استقبال از برنامه‌هايي چون «شوك»، «جمع ما»، «در شهر»، «در استان»، «اين زندگي است»، «مكث»، «سفر بخير» و... نشان داد كه مستندهاي اجتماعي گاه مي‌تواند به اندازه يك سريال داستاني مخاطب جذب كند.هم‌اكنون مستندهاي تلويزيوني به طيف وسيعي از مسائل اجتماعي مي‌پردازد.

برنامه‌هايي چون «در شهر» و «در استان» بيشتر معضلات شهري را بررسي مي‌كند. «اين زندگي است» به موضوع سفر و مكان‌هاي گردشگري مي‌پردازد. «سفر بخير» بر مساله تصادفات رانندگي متمركز شده است و...

مستندها بايد صادقانه باشند

فرشاد شكيبي، تهيه‌كننده برنامه «شوك» ارتباط خوبي با خبرنگاران دارد؛ چون خيلي از سوژه‌هايش را از خبرنگاران دريافت مي‌كند. او در گفت‌وگو با خبرنگار روزنامه جام‌جم خبر مي‌دهد كه در حال ساخت يك مستند درباره جوانان عاشق بازيگري و سوداي شهرت است.

در برنامه‌هاي «شوك» تا به حال مستندهاي جنجالي درباره موضوعات كلاهبرداري، اعتياد، حيوانات خانگي، گروه‌هاي شيطان‌پرستي، مد و لباس و... پخش شده است.

فرشاد شكيبي، با بيان اين كه برخي‌ها تصور مي‌كنند كارهاي نمايشي و داستاني مخاطب بيشتري دارند، مي‌گويد:‌ البته هر كاري ارزش خودش را دارد؛ اما در تمام دنيا كارهاي مستند و گفت‌وگومحور اجتماعي بسيار پرمخاطب‌تر از سريال‌ها است.

من اعتقاد دارم اگر يك كار مستند اجتماعي تاثيرگذار با ساختار درست بسازيم، بيننده با آن احساس همذات‌پنداري مي‌كند.

شكيبي يكي از دلايل جذاب بودن «شوك» را صادقانه بودنش معرفي مي‌كند. او ادامه مي‌دهد: ما سعي كرديم با مخاطبان صادقانه برخورد كنيم، به اين معني كه آنچه در واقعيت وجود دارد را به تصوير بكشيم. مثلا قسمتي كه به اعتياد پرداخته مي‌شد، همكاران ما با برخي از فروشندگان موادمخدر ارتباط مستقيم برقرار كرده بودند يا از دوربين مخفي استفاده مي‌كرديم تا هر چه بيشتر به واقعيت نزديك شويم.

در بحث اعتياد، پنهانكاري هيچ توجيه اخلاقي و منطقي ندارد و ما بايد با توجه به تاثيرات سويي كه بر جوانان مي‌گذارد واقعيت‌ها را به مردم بگوييم و به خانواده‌ها هشدار دهيم.

ساخت يك مستند خوب سخت‌تر از سريال است

تهيه كننده شوك به دشواري‌هاي ساخت مستند در مقايسه با آثار داستاني اشاره مي‌كند و مي‌گويد:‌ من به عنوان فردي كه هر دو را تجربه كرده‌ام، مي‌گويم ساخت مستند اجتماعي به مراتب سخت‌تر از سريال است؛ به شرط اين كه مستند اجتماعي ساختار درستي داشته باشد و با پشتوانه علمي و تحقيقاتي تهيه شده باشد.

شكيبي مي افزايد:مستند سخت‌تر است به خاطر اين كه تو نمي‌داني با چه موضوعاتي رودررو مي‌شوي. تو نمي‌تواني برنامه‌ريزي شده پيش بروي. هر لحظه ممكن است اتفاق تازه‌اي رخ بدهد كه روند فكري‌ات را عوض كند. ممكن است سوژه‌ها آماده نباشند و هماهنگي‌هاي لازم انجام نشود. صبر و تحمل يك تهيه‌كننده در اين كارها بايد خيلي زياد باشد. كارهاي مستند شايد از يك سريال هم بيشتر زمان ببرند.

او با نگاهي آسيب‌شناسانه مستندهاي تلويزيون را بررسي مي‌كند و توضيح مي‌دهد: به نظر من مهم‌ترين نقطه ضعف مستندها تكرار موضوعات آن است و اين كه بعضي‌ها دنبال بيان حرف نو نيستند. مشكل ديگر عدم انجام تحقيقات لازم و كافي است، البته تهيه‌كنندگان گناهي ندارند. چون از مستندسازان حمايت مالي نمي‌شود، آنها هم نمي‌توانند وقت زيادي صرف كنند.

سعي مي‌كنيم به سوژه نزديك شويم

«جمع ما» يكي از برنامه‌هايي است كه در هر قسمت آن چندين مستند مرتبط با موضوع تعيين شده پخش مي‌شود. در اين مجله تصويري تا به حال پرونده‌هايي درباره جراحي بيني، عشق، بحران عاطفي در خانواده‌ها و شاهدفروشي ورق خورده است.الهه بهبودي،‌ تهيه‌كننده «جمع ما» درباره اهميت ساخت مستند‌هاي تاثيرگذار در تلويزيون مي‌گويد: اين كه يك ميكروفن را برداري و نظر مردم را بپرسي ساده‌ترين كار ممكن است. ما سعي مي‌كنيم به سوژه نزديك شويم و جنبه‌هاي مختلفش را ببينيم. وقتي داريم درباره جراحي زيبايي صحبت مي‌كنيم فردي كه 20 عمل جراحي روي صورتش انجام داده بهتر از هر كسي مي‌تواند اظهارنظر كند.

وي مي افزايد:ما در موضوع دروغگويي ،هم سراغ شاهدفروش‌ها رفتيم و هم سراغ مردم عادي. چون مردم عادي‌اند كه دارند به هم دروغ مي‌گويند. ما وقتي درباره سرعت خودرو مستند مي‌سازيم، زمين رالي را هم نشان مي‌دهيم و به جوان‌ها مي‌گوييم اگر عشق سرعت داريد به زمين رالي هم برويد.

مستند اجتماعي نبايد نتيجه‌گيري كند

بهبودي در مستندهايش تلاش دارد ابعاد مختلف يك قضيه را واكاوي كند.او توضيح مي‌دهد: هميشه در برنامه‌هاي تلويزيوني مي‌گويند كه جراحي بيني كار خوبي نيست. اما تعداد زيادي از جوان‌ها در جامعه ما اين جراحي را انجام داده‌اند. ما نمي‌توانيم بگوييم شما عقلتان نمي‌رسد و كارتان اشتباه است. بايد آ‌نها را به برنامه بياوريم و بپرسيم چرا اين كار را انجام داده‌اند. به همين دليل برنامه ما شعاري نيست. ما يك جواب مشخص را انتخاب نمي‌كنيم كه از اول تا آخر رويش مانور بدهيم.

وي درباره مستندهايي كه قرار است در اين برنامه پخش شود، مي‌گويد: اين‌طوري نيست كه ما تا يك سال ديگر برنامه‌ريزي كرده باشيم. ما براساس بازخوردها برنامه‌ريزي مي‌كنيم. ما تا دو هفته بعد را خبر داريم كه چه موضوعاتي قرار است داشته باشيم.

او ادامه مي‌دهد:‌ ما راجع به مسائل مختلف موضعگيري نداريم. كار ما اين نيست كه نتيجه‌گيري كنيم. مخاطب عاقل ما خودش بايد نتيجه‌گيري كند.

به عقيده بهبودي، مستندها نبايد راجع به آدم‌ها قضاوت كنند. او مي‌گويد:‌ در يكي از برنامه‌ها ديدم يك جوان مويش را تيغ‌تيغي كرده بود. يك جوان ديگر گفت اينها عقده‌اي هستند و كمبود دارند. در اين وضعيت مخاطبي كه شبيه جوان اولي است اين برنامه را دنبال نمي‌كند؛ چون مستند تلويزيوني به او بي‌احترامي كرده است.

اين تهيه‌كننده ادامه مي‌دهد: ما يك مهمان شاغلي داشتيم كه بچه‌هايش را پيش مادرش گذاشته بود. واكنش‌هاي مخاطبان به اين مهمان خيلي تند بود. من او را نياوردم كه بقيه تحقيرش كنند. من به او احترام مي‌گذارم. او در برنامه ما از خودش دفاع كرد و گفت مشكلش معلول يكسري شرايط اجتماعي است.

احسان رحيم‌زاده
گروه راديو و تلويزيون