در مکتب اخلاقی اسلام در کنار دیگر ارزش‌ها و معیارهایی که برای تجلیل و احترام وجود دارد، کبر سن و بزرگسال بودن، یکی از معیار‌ها و مصادیق مهم حفظ کرامت انسان‌ها محسوب می‌شود.
پیری و سالمندیسالمندی فرایندی زیست‌شناختی است که زمینه وقوع بعضی از دگرگونی‌های طبیعی در کالبد و کاهش نیروی انسان را پدید می‌آورد. سالمندی در بعد روانی نیز به معنای فرسودگی تدریجی انسان است که موجب کاهش طراوت و شادابی، عزم و اراده، اعتماد به‌نفس، قدرت خطرپذیری و احساس مفید و مولد بودن می‌شود. (سند ملی سالمندان کشور، ۱۳۹۶)
سالمندان محبتی الهی، گوهری بی‌نظیر و ستونی استوار در خانواده هستند؛ از اینرو زمینه فیض الهی را فراهم و با وجود و حضورشان، برکت و سعادت همراه می‌آورند؛ از اینرو در دین مبین اسلام احترام ویژه‌ای دارند. هرچند در عصر کنونی، به سبب تغییرات فراوان در عرصه‌های گوناگون زندگی، ساختار خانوادهها نیز دستخوش تغییراتی شده، اما همچنان یکی از مهم‌‌ترین کارکردهای خانواده، مراقبت از اعضای خود محسوب می‌شود که سالمند نیز یکی از آنهاست.
یکی از هنجارهای مثبت اجتماعی که در همه جوامع، امری پسندیده تلقی می‌شود، تعامل مثبت با دیگران به‌ویژه سالمندان است که این موضوع در مکتب اسلام به‌‌صورت برجسته‌تری مطرح و تعامل مثبت با سالمند، عاملی در راستای تکامل فردی و اجتماعی انسان‌ها معرفی شده است.
از سوی دیگر، رشد روزافزون تعداد سالمندان در جهان و ایران باعث شده تا مسئله پیری و نحوه تعامل با سالمندان به یکی از مسائل مهم جوامع بشری تبدیل شود؛ لذا ضرورت بررسی آموزه‌های دینی در باب نحوه مواجهه و تعامل با این سرمایه‌های اجتماعی، بیش از پیش احساس می‌شود.
فرهنگ غرب در مواجهه با سالمندان
میزان اهمیت و احترام به سالمندان در فرهنگ جوامع غربی در مقایسه با فرهنگ غنی اسلامی، فاصله معنا‌داری دارد. وجود خانه‌های متعدد سالمندان در غرب حاکی از از جایگاه بسیار لرزان و تنزل‌یافته افراد مسن در این جوامع است. متأسفانه با ظهور ارتباطات گسترده عصر کنونی و مواجهه فرهنگ‌های گوناگون با یکدیگر، این دیدگاه به تأسی از جوامع غربی در جوامع اسلامی نیز پدید آمد و تعداد خانه‌های سالمندان رو به فزونی نهاد. این در حالی است که طبق سفارش‌های مؤکد در فرهنگ اسلامی، فرزندان خانواده موظف به رسیدگی همه‌‌جانبه نسبت به والدین خود هستند.
شأن و جایگاه سالمندان در قرآن
قرآن کریم در آیات متعددی به مراحل گوناگون زندگی انسان همچون زیست جنینی، دوران کودکی، جوانی و سالمندی و کهنسالی توجه خاصی داشته است. خداوند در آیه ۵۴ سوره روم به گذر عمر انسان بر کره خاکی اشاره کرده و می‌فرماید: «خدا شما را آفرید، در حالی که ضعیف بودید؛ سپس بعد از ناتوانی، قوت بخشید و دوباره بعد از قوت، ضعف و پیری قرار داد.» این آیه، آفرینش انسان را دارای سه دوره تحول می‌داند که از ناتوانی آغاز می‌شود، به مرحله قوت و نیرومندی می‌رسد و پس از مدتی دوباره رو به ضعف و ناتوانی می‌رود.
خداوند در قرآن با کاربرد واژه‌هایی همچون شیب، شیخ، کبر و عباراتی همچون «ارذل العمر» و «وهن العظم» به دوران سالمندی اشاره می‌کند و تعدادی از علائم و نشانه‌‌های کهنسالی را برمی‌شمارد؛ مثلاً در آیه چهار سوره مریم به سستی استخوان‌‌ها و در آیات ۷۳ سوره هود و ۵۴ سوره حجر به سفیدی موی سر و ناتوانی از فرزندآوری اشاره می‌کند. همچنین در آیه ۲۳ سوره قصص نیز کم‌توان شدن و ناتوانی در انجام کارهای سخت را از دیگر پیامدهای پیری بیان می‌کند.
گذر عمر از جوانی به پیری سنتی الهی است؛ لذا محرومیت سالمندان از بعضی حقوق مسلم و تعامل نامناسب با آنان، سبب حذف این گنجینه‌های تجربه از جامعه و تکریم نشدن جایگاه اجتماعی آنها می‌شود.
جایگاه سالمندان در روایات معصومین(ع)
نویسندگان مقاله «آداب تعامل مثبت جامعه با سالمندان بر اساس آموزه‌های قرآن و روایات» (دوفصلنامه علمی تخصصی پژوهش‌های نوین در آموزه‌های قرآن و سنت، شماره چهارم، زمستان ۱۳۹۸) در مقاله‌ای به واکاوی نحوه تعامل و رفتار معصومین(ع) با سالمندان پرداخته‌‌اند تا با استقصای سنت آنها در این زمینه، به راهبرد و جهت‌گیری کلی رفتار با سالمند دست یابند. معصومین(ع) حمایت از سالمندان را ارزشی الهی، دینی و اخلاقی و سالمندان را قابل احترام می‌دانند. از نظر ایشان، رعایت آداب پسندیده با سالخوردگان سبب ارتقای سلامت روحی و روانی آنان است که موجب افزایش عزت‌نفس‌شان می‌شود.
در این راستا، پیامبر(ص) می‌فرماید: «احترام نهادن به مسلمانان سپیدموی، احترام به خداوند است.» (کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۱۶۵) امام سجاد(ع) نیز فرمود: «سالمند را بهدلیل مسن بودنش احترام کن. با او با طمأنینه، آرام و آهسته رفتار کن و نیز شأن و منزلتش را بالا ببر؛ زیرا او قبل از تو به اسلام وارد شده است.» (یثربی، سیری در رساله حقوق امام سجاد(ع)، ص ۴۰۱)
از منظر حضرات معصومین(ع)، بالا رفتن سن انسان‌ها سبب نزول بیشتر رحمت الهی می‌شود. امام صادق(ع) در این خصوص می‌فرماید: «چون مؤمن به پنجاه سالگی رسد، خداوند حسابش را سبک گیرد و چون به ۶۰ سالگی رسد، خداوند توفیق توبه را روزی او کند، هرگاه به ۷۰ سالگی رسید، خدا و اهل آسمان دوستش بدارند و هرگاه به ۸۰ رسید، خداوند فرمان به نوشتن حسنات و حذف بدی‌هایش دهد و هرگاه به ۹۰ سالگی رسید، خداوند گناهان گذشته و آینده‌اش را ببخشاید و جزو اسیران خدا در زمین به حساب آید.» (کلینی، الکافی، ج ۸، ص ۱۰۸)
از این بیانات گهربار به خوبی مشخص می‌شود که صرف سالمندی مورد احترام و تکریم حضرات معصومین(ع) بوده است؛ بنابراین از منظر مکتب اخلاقی اسلام در کنار دیگر ارزش‌ها و معیارهایی که برای تجلیل و احترام وجود دارد، کبر سن و بزرگسال بودن، یکی از معیار‌ها و مصادیق مهم حفظ کرامت انسان‌ها محسوب می‌شود.
پیامبر(ص) در روایتی دیگر فرمود: «سالمندان را بزرگ شمار که بزرگداشت سالمندان، بزرگداشت خداوند است و هرکس آنها را بزرگ ندارد، از ما نیست.» (طبرسی، مشکوة‌الانوار، ص ۸۹۳) امام صادق(ع) نیز در روایت مشابهی به اجلال و تکریم سالمندان اشاره می‌کند و می‌فرماید: «بزرگداشت مؤمن ریش‌سفید، بزرگداشت خداست و هرکس مؤمنی را گرامی بدارد، در اصل خدا را گرامی داشته است و هرکس مؤمن ریش‌سفیدی را خوار کند، خداوند کسی را به سراغ او می‌فرستد، پیش از آنکه بمیرد تا او را خوار کند.»
سالمندان با سپر عمر و گذران پستی و بلندی‌های زندگی به مرحله‌ای رسیده‌اند که نیازمند احترام، تکریم، محبت و مورد توجه قرار گرفتن در مجالس عمومی و خصوصی هستند. شیوه و سنت حضرات معصومین(ع) در مواجهه با سالمندان نیز همین‌گونه بود و آنها افراد را به رعایت موازین زیر در مواجهه با سالمندان هدایت می‌کردند:
ـ پیشی گرفتن در سلام به سالمند
امام صادق(ع) می‌فرماید: «کوچکتر به بزرگتر سلام کند.» (کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۴۶۳) همچنین ایشان یکی دیگر از مصادیق تکریم سالمند را سخن نگفتن قبل از او می‌داند و می‌فرماید: «روزی دو مرد پیر و جوان نزد پیامبر آمدند و جوان پیش از پیرمرد، شروع به سخن کرد. پیامبر فرمودند: اول بزرگتر.»
ـ تکریم سالمند در مجالس
احترام و جا دادن افراد سالمند در هنگام ورود به مجالس و محافل عمومی و خانوادگی، یکی از مصادیق تعامل سازنده با سالمندان است و جزو مکارم اخلاقی به شمار می‌آید. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: «مجلس را جز برای سه نفر نگشایند: سالمند بهدلیل سنش، دانشمند بهدلیل علمش و قدرتمند بهدلیل قدرتش.» (کلینی، الکافی، ج ۲، ص ۳۶۰)
ـ تقدم سالمند برای امام جماعت
کلینی در الکافی روایتی آورده است که امام صادق(ع) یکی از شرایط حق تقدم امام جماعت بر دیگری را مسن بودن فرد می‌داند. از دیگر سفارشات ائمه معصومین(ع) برای تکریم سالمندان، رعایت حال آنها در نماز جماعت است. حضرت رسول اکرم(ص) فرمود: «هرگاه یکی از شما پیش‌نماز مردم می‌شود، نماز را کوتاه کند که میان آنها خردسال، کهنسال، ناتوان و بیمار است.»
ـ پیشی نگرفتن از سالمند
دوران سالمندی همواره با ضعف جسمانی، کم‌توانی و بیماری همراه است و در نتیجه بر سرعت فعالیت‌های سالمند اثر می‌گذارد؛ لذا بر دیگران لازم است که در تعامل و رفتار با آنها از سرعت فعالیت‌های خود بکاهند؛ جلوتر از سالمند راه نروند و در خوردن و آشامیدن، آنها را مقدم بدارند. پیامبر خدا(ص) چون برایش آب آوردند، فرمود: «از بزرگان آغاز کنید.» در رساله حقوق امام سجاد(ع) در بند ۴۴ درباره حق سالمندان چنین بیان شده است: «در هیچ کاری بر بزرگسال سبقت نگیر و به هنگام راه رفتن از او پیشی نگیر.»
ـ موضع‌گیری نکردن در برابر سالمند
یکی از مصادیق تکریم سالمند، این است که انسان هرگز خود را با او در موضع مخالفت و دشمنی قرار ندهد و به مجادله با او نپردازد. امام سجاد(ع) می‌فرماید: «هنگام دشمنی از رویارویی با سالمند بپرهیز.»؛ پس در جایی که درگیری و جنگی بین افراد بزرگتر و کوچکتر پیش می‌آید، بهتر است افراد جوان‌تر به احترام سن و سال بزرگترها از موضع‌گیری در برابر آنها خودداری کنند و از اشتباهشان درگذرند.
ـ مشورت با سالمند
در جامعه اسلامی، وجود سالمندان باتجربه، مایه خیر و برکت است. هیچ‌کس بی‌نیاز از تجربه بزرگان و پیشکسوتان نیست. سالمندان کوله‌باری از تجارب بر دوش دارند و از اینرو می‌توانند آموخته‌های گران‌بهای خود را در اختیار جوانان قرار دهند. حضرت علی(ع) پند سالمندان را از رأی جوانان دلیر و جسور بهتر می‌داند و در حکمت ۸۶ نهج‌البلاغه می‌فرماید: «تدبیر و اندیشه پیر را از دلیری جوان دوست‌تر می‌دارم.»
الهه‌سادات بدیع‌زادگان