اصلاح و ایمان از شرایط قبولی توبه است که به‌ترتیب در آیه ۱۶۰ سوره بقره، آیه ۸۹ سوره آل‌ عمران، آیه ۱۶ و ۱۴۲ سوره نساء و آیه ۳۹ سوره مائده و آیه ۱۵۳ و ۶۰ سوره مریم و آیه ۸۲ سوره طه به این دو مورد اشاره شده است.

حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریمبه گزارش ایکنا از قم، حجت‌الاسلام والمسلمین عیسی عیسی‌زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در یادداشتی که در اختیار ایکنای قم قرار داده، نوشته است: خداوند در سوره قصص، آیه ۶۷ فرمود:«فَأَمَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَعَسَى أَنْ يَكُونَ مِنَ الْمُفْلِحِينَ؛ و امّا کسی که توبه کند و ایمان آورد و به کار شایسته پردازد، امید که از رستگاران باشد.» توبه از «توب» و به معنای رجوع و بازگشت است. (معجم مقاییس اللغة، «توب»)

توبه از سوی بنده، بازگشت از معصیت، خطا و پشیمانی از آن است و از جانب خدا، پذیرفتن توبه است.(فضل بن حسن، تفسیر مجمع البیان، ج ۱ – ۲، ص ۲۷) این لفظ هر گاه به خدا نسبت داده شود با حرف «علی» به کار می‌رود. حرف «فاء» بر سر آیه ۶۷ سوره قصص، این معنا را افاده می‌کند که تاکنون آنچه گفته شد درباره کسی بود که کفر بورزد و به سوی خدای سبحان رجوع هم نکند پس بنابراین کسی که رجوع و ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، امید آن است که از رستگاران باشد.

کلمه «عسی» به‌طوری که گفته شده در اینجا به‌معنای لغوی کلمه «امید» نیست، بلکه معنای تحقیق و حتمیت را می‌رساند و خداوند تعالی خواسته است، طبق رسم و عادت بزرگان بشر سخن بگوید، چون عادت مردان بزرگ این است که کاری که می‌خواهند انجام دهند می‌گویند، امید است انجام دهم.(تفسیر منهج الصادقین، ج ۷، ص ۱۲۱) همچنین ممکن است، همان معنای لغوی یعنی امیدواری منظور باشد و خداوند تعالی از طرف خود توبه‌کاران اظهار امید کرده باشد که در این صورت معنای جمله این می‌شود: «آنهایی که توبه کرده و ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند، در انتظار رستگاری باشند».(محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۱۶، ص ۶۶)

قول دیگر درباره تعبیر «عسی» به‌معنای امید، این است که امکان دارد به‌خاطر این باشد که رستگاری مشروط به بقاء و دوام این حالت (توبه، ایمان و عمل صالح) است و از آن‌جا که دوام و بقاء در مورد همه توبه‌کنندگان مسلم نیست تعبیر به «عسی» شده است.(ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج ۱۶، ص ۱۴۲)

منظور از «من تاب» آن است که در اسلام، بن‌بست وجود ندارد و راه توبه و بازگشت برای همگان باز است و پیام «فاما من تاب و امن و عمل صالحا فعسی ان یکون من المخلصین» آن است که رستگاری و سعادت اخروی در گرو توبه، ایمان و عمل صالح است. همچنین از «آمن و عمل صالحا» اینگونه استنباط می‌شود که ایمان، بدون عمل صالح و عمل صالح بدون ایمان، در پیش الهی فاقد ارزش است. از دیگر پیام‌های این آیه می‌توان به این نکته اشاره کرد که فلاح و رستگاری برای مؤمنان توبه‌کننده و صالح، از سوی خداوند تضمین‌ شده است.(بنابراین که «عسی» به معنای تحقیق و حتمیت باشد نه معنای امید. محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۱۶، ص ۶۶.)
آثار توبه

اجابت دعا، اجتناب از گناه، امداد خدا، نزول باران، تبدیل گناه به حسنه، رستگاری، طهارت قلب، قبولی اعمال، مغفرت، نجات از عذاب، هدایت، استمرار توبه، ترک توبه، توبه‌پذیری خدا و فرصت توبه از آثار توبه به‌شمار می‌رود.

اجابت دعا در آیات ۸۷ و ۸۸ سوره  انبیاء و آیات ۱۵ و ۱۶ سوره احقاف، اجتناب از گناه، در آیه ۲۷۵ سوره بقره وآیه ۱۳۵ سوره آل عمران، امداد خدا در آیات ۱۴۵ و ۱۴۶ سوره نساء، نزول باران در آیه ۵۲ سوره هود، تبدیل گناه به حسنه در آیه ۷۰ سوره فرقان، رستگاری در آیات ۱۵۵ و ۱۵۶سوره اعراف، آیه ۳۱ سوره نور و آیه ۶۷ قصص، طهارت قلب در آیه ۴ سوره تحریم، قبولی اعمال در آیات ۱۵ و ۱۶ سوره احقاف، مغفرت در آیه ۸۹ آل عمران، آیات ۳۴، ۳۹، ۴۰ و ۷۴ سوره مائده، آیه ۵۶ انعام و آیات ۸۷ و ۸۱ انبیاء، نجات از عذاب در آیات ۶۹ و ۷۰ سوره فرقان، هدایت در آیات ۸۲، ۱۲۱ و ۱۲۲ سوره طه، استمرار توبه در آیات ۷۰، ۷۱ و ۷۵ سوره فرقان، ترک توبه در آیات ۳، ۷۳، ۷۴، ۱۲۵ و ۱۲۶ سوره توبه، سوره حجرات، آیه ۱۱ و سوره بروج، آیه ۱۰ توبه‌پذیری خدا در آیه ۱۲۸ سوره آل عمران، آیات ۲۶ و ۲۷ سوره نساء، آیات ۱۵ ، ۲۷ و ۱۰۶ سوره توبه و آیه ۲۴ سوره احزاب و فرصت توبه در آیات ۲، ۳، و ۱۱ سوره توبه اشاره شده است.

اصلاح و ایمان از شرایط قبولی توبه است که به‌ترتیب در آیه ۱۶۰ سوره بقره، آیه ۸۹ سوره آل‌ عمران، آیه ۱۶ و ۱۴۲ سوره نساء و آیه ۳۹ سوره مائده و آیه ۱۵۳ و ۶۰ سوره مریم و آیه ۸۲ سوره طه به این دو مورد اشاره شده است.

فوریت توبه در آیات ۱۷ و ۱۸ سوره نساء، موانع قبولی توبه در آیات ۱۶۰ و ۱۶۱ سوره بقره، آیات ۹۰ و ۹۱ سوره آل عمران و آیه ۱۸ نساء و وجوب توبه در آیات ۱۷ و ۱۸ سوره نساء، آیات ۳، ۷۳ و ۷۴ سوره توبه، آیه ۳۱ سوره نور و آیه ۱۰ سوره بروج اشاره شده است.

در روایتی درباره توبه آمده‌ است: «قال الباقر (ع) و اللهِ ما یَنجو مِنَ الذَّنبِ اِلاّ مَن اَقَرَّ بِهِ؛ به خدا قسم هیچ‌کس از گناه خلاص نمی‌شود مگر آن که صریحاً به گناه خود اقرار نماید.(یعقوب کلینی، اصول کافی، ج ۲، ص ۴۲۶)

در روایت دیگری درباره توبه آمده است:« قال الصادق(ع): اِنَّ العبدَ اِذا أَذنبَ ذَنباً اُجِّلَ مِن غُدوةٍ اِلی اللَّیل فَاِن اِستَغفرَ اللهَ لَم یَکتُب عَلَیهِ؛بنده هرگاه گناهی کند، از بامداد تا شب فرصت دارد، پس اگر از خدا آمرزش خواست، آن گاه بر او نوشته نشود».

از دیگر روایات مستند درباره توبه می‌توان به روایتی از پیامبر اکرم(ص) اشاره کرد که فرمود:«کسی که به ناحق و از روی غضب، مؤمنی را از مالی محروم کند، خداوند پیوسته از او روی گردان است و همه اعمال نیک و خوب او را مبغوض می‌دارد و هیچ عمل نیکی را از وی ثبت نمی‌کند مگر اینکه توبه کند و مالی را که غضب کرده به صاحبش برگرداند.(محدث نوری، مستدرک الوسایل، ج ۳، ص ۱۴۶)

در روایت دیگری آمده است:«قال رسول الله(ص): التوبة حسنة لکِنَّها فِی الشَّبابِ اَحسَنُ: توبه کردن نیکوست و توبه از سوی جوان نیکوتر است».
توبه و استفغار در کربلا

عصر تاسوعا ۶۱ هجری فرا رسید. لشکر کفر و نفاق به فرماندهی «عمر سعد» طبق دستور عبیدالله بن زیاد، شبانه حمله کردند تا با حسین (ع) بجنگند. امام حسین(ع) به برادرش ابوالفضل‌العباس(ع) فرمود:«به این‌ها بگو یک شب را مهلت بدهند، فردا برای جنگ آماده‌ام. برادر خدا خودش می‌داند که من مناجات با او را دوست دارم؛ من می‌خواهم امشب را به‌عنوان شب آخر عمرم با خدای خود مناجات کنم و آن را شب توبه و استغفار خویش قرار دهم. در آن شب از خیمه‌ها، صدای صوت قرآن و ذکر و عا زیاد شنیده می‌شد. آواز خوش آن بلبلان خوش الحان فضا را پر کرده بود، به‌طوری که وقتی دشمن از نزدیک خیمه‌های این مستغفرین و توبه‌کنندگان واقعی عبور می‌کرد، می‌گفت: انگار که این خیمه‌ها لانه زنبور عسل است.(مرتضی مطهری، گفتارهای معنوی، ص ۱۲۵ و ۱۶)
توبه خالصان حرّ بن یزید ریاحی

حرّ بن یزید ریاحی، مردی شجاع و نیرومند است. اولین بار که عبیدالله بن زیاد، حاکم کوفه می‌خواهد هزار سوار برای مقابله با حسین بن علی(ع) بفرستد، او را به فرماندهی این گروه انتخاب می‌کند. اینک «حر» آماده شده است تا با حسین بجنگد.  صحنه عجیب تماشایی است؛ گوش‌ها منتظر این خبرند که بشنوند حر با آن شجاعت، نیرو، صلابت و دلیری با حسین(ع) چه می‌کند؟ راوی می‌گوید:بر خلاف تصور و انتظار، در آن هنگام حرّ بن یزید ریاحی را در لشگر عمر سعد دیدم در حالیکه مثل بید می‌لرزید. من تعجب کردم، رفتم جلو. گفتم: حر، من تو را مرد بسیار شجاعی می‌دانستم به‌طوری که اگر از من می‌پرسیدند، شجاع‌ترین مردم کوفه کیست؟ از تو نمی‌توانستم بگذرم. اینک تو چطور ترسیده‌ای که اینگونه لرزه بر اندامت افتاده است؟ حر جواب داد:«اشتباه کرده‌ای، من از جنگ نمی‌ترسم. گفتم: پس از چه ترسیده‌ای؟ حر گفت: من خودم را سر دو راهی بهشت و جهنم می‌بینم، نمی‌دانم چه کنم، این راه را بگیرم یا آن راه را انتخاب کنم!؟ عاقبت تصمیمش را گرفت.

آرام آرام اسب خودش را کنار زد، به‌طوری که کسی نفهمید چه مقصود و هدفی دارد. همین که رسید به نقطه‌ای که دیگر نمی‌توانستند جلویش را بگیرند، ناگهان به اسب خویش شلاقی زد و خود را به نزدیک خیمه امام حسین (ع) رساند. سپرش را وارونه کرد (کنایه از اینکه برای جنگ نیامده‌ام، بلکه امان می‌خواهم). به نزدیک امام حسین(ع) که رسید سلام عرض کرد و گفت: « هل لی من توبة» آیا توبه از من پذیرفته است!؟ امام فرمود:«بله، البته قبول است. آن گاه حر عرض کرد: آقا، حسین جان! به من اجازه بدهید تا به میدان بروم و جان خویش را فدای راه شما کنم. امام فرمود: اینک تو مهمان ما هستی از اسب پایین بیا و چند لحظه‌ای را در نزد ما بمان. حرّ گفت: آقا اگر اجازه بفرمایید تا به میدان بروم بهتر است.(مرتضی مطهری، گفتارهای معنوی، ص ۱۲۷ و ۱۲۸)