عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی گفت: چهار دسته گزارش تاریخی پیرامون نخستین منزلگاه مسلم در کوفه مطرح است که با توجه به داده‌های تاریخی، به احتمال زیاد خانه مسلم بن اوسجه سکونت‌گاه مسلم بوده است.

به گزارش ایکنا، نشست «کاوشی درباره نخستین منزلگاه مسلم در کوفه» با سخنرانی حسین قاضی‌خانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دوشنبه ۳۰ مرداد در مرکز پژوهش‌های تاریخ اسلام برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

بحث امروز ما پیرامون نخستین سکونتگاه مسلم بن عقیل در شهر کوفه است. با توجه به اهمیت بحث بازه زمانی حضور جناب مسلم در کوفه و سؤالات فراوانی که پیرامون این بازه زمانی با آن مواجهیم، شاید یکی از نخستین سؤالات این باشد که وقتی جناب مسلم وارد کوفه می‌شوند کجا سکونت پیدا می‌کنند. زمان تاریخی حضور مسلم در کوفه پرابهام‌ترین دوره واقعه عاشورا است.

یک پرسش این است چرا شیعیان کوفه در نوشتن نامه برای امام حسین(ع) پیشگام هستند ولی بعداً مسلم را تنها می‌گذارند. وقتی گزارش‌های تاریخی را مطالعه می‌کنیم، داده‌ها به قدری دارای ابهام و متعارض هستند که مورخ می‌ماند در این بازه زمانی چه اتفاقی افتاده است. در این گزارش‌ها، حضور بسیاری از سران شیعه در زمان حضور مسلم در کوفه را نمی‌بینیم. چه شده است وقتی سفیر امام حسین(ع) به کوفه می‌آید، اول از ایشان استقبال می‌شود ولی در آخر تنها می‌ماند؟ ما اینجا حلقه‌های مفقوده‌ای داریم که تا آن‌ها را شناسایی نکنیم، نمی‌توانیم این تاریخ را تحلیل کنیم. از طرفی ما با مشهوراتی مواجهیم که با همدیگر هماهنگی ندارند. لذا بحث امروز من این است وقتی مسلم بن عقیل وارد کوفه شد، نخستین سکونت‌گاهی که انتخاب کردند، کدام بود. این می‌تواند مقدمه‌ای برای مباحث بعدی باشد.
ضرورت تأمل درباره مأموریت مسلم در کوفه

به نظرم نیاز است یکبار دیگر واقعه عاشورا را مورد پژوهش دقیق قرار دهیم و به آنچه به صورت عمومی شنیدیم، اکتفا نکنیم. در مورد بحث سکونت‌گاه ابتدائا باید عرض کنم وقتی شیعیان در کوفه متوجه می‌شوند امام حسین(ع) در مسئله بیعت با یزید تصمیم به عدم بیعت دارند، در منزل سلیمان بن صرد جمع می‌شوند و تصمیم می‌گیرند حضرت را به کوفه دعوت کنند. لذا یک نامه رسمی از سوی شیعیان نوشته می‌شود و بعد از آن هم نامه‌های دیگری ارسال می‌شود. این نامه‌ها به حضرت می‌رسد و حضرت پسر عموی خودشان را به عنوان پیک خودشان می‌فرستند تا وضعیت را رصد کند و مسلم وارد کوفه می‌شود. اینکه متوجه شویم مأموریت مسلم در کوفه چه بود و امام ایشان را با چه برنامه‌ای فرستادند، نکته‌ای است که باید پیرامون آن تأمل شود. آیا قرار بوده ایشان وضعیت شهر را رصد کند یا قیامی شکل دهد.

اینکه جناب مسلم ابتدائا وارد خانه چه کسی می‌شوند، مسئله مهمی است و نشان‌دهنده جایگاه آن فرد است. ضمن اینکه امام، مسلم را سفارش می‌کند پنهانی وارد کوفه شود و نزد اوثق مردم سکونت یابد. اگر قرار است مسلم پنهانی وارد شود، باید شناسایی نشود لذا باید بررسی کرد این خانه در کدام موقعیت جغرافیایی قرار داشته که مسلم می‌تواند بلافاصله خودش را به آنجا برساند و مأموران حکومتی از حضور ایشان مطلع نشوند.

آنچه مشهور است این است که مسلم وارد خانه مختار شد. این مشهورترین گزارشی است که وجود دارد، ولی مشکل اینجا است خانه مختار با توجه به یکسری مباحث محل مناسبی نبود. اولاً مختار در مجموعه شیعیان کوفه جایگاهی نداشت و جزء سران شیعه نبود. ما حتی نام مختار را در نامه‌هایی که برای امام ارسال شد، نمی‌بینیم. البته ما نام همه افرادی که نامه نوشتند را نمی‌دانیم، لذا شاید ایشان هم نامه نوشته باشند. پدران همسران او جزء کارگزاران بنی امیه بودند و یکی از آن‌ها دختر نعمان بن بشیر حاکم کوفه بوده است لذا مختار به عنوان داماد امیر کوفه، خانه‌اش از حضور مأموران به دور نیست. ضمن اینکه خود مختار نسبتی با مسلم نداشت. لذا برخی نویسندگان به گونه‌ای این مسئله را مطرح می‌کنند از کودکی میان مسلم و مختار دوستی قدیمی برقرار بوده است در حالی که سن و سال این دو نفر به هم نمی‌خورد. این موارد نشان می‌دهد فقط برای فرار از این شبهه این مسئله را مطرح کرده‌اند.
چهار دسته گزارش درباره سکونت‌گاه اولیه مسلم در کوفه

همین شبهات موجب شد من به بررسی داده‌های تاریخی در این زمینه بپردازم. ما چهار دسته گزارش در ارتباط با این مسئله داریم. گزارش‌های اول موید سکونت در منزل مختار است. دسته دوم گزارش‌ها سکونت در خانه هانی بن عروه را مطرح می‌کنند. دسته سوم گزارش‌هایی است که هرچند نسبت به گزارشات دسته اول کمتر هستند اما این مسئله را مطرح می‌کنند که ایشان به خانه مسلم بن عوسجه وارد شدند. دسته چهار بیانگر سکونت در منزل شریک بن اعور هستند. برخی مورخان چند احتمال را مطرح کردند که نشان می‌دهد خانه مختار نزد اینها پذیرفته‌شده نهایی نیست. از این جهت ضروری است که ما این گزارش‌ها را بررسی کنیم و ببینیم کدام یک از این چهار خانه به عنوان سکونت‌گاه مسلم احتمال قوی‌تری دارد.

ما باید چند مسئله را مد نظر قرار دهیم و بر اساس اطلاعات تاریخی برآمده از داده‌های تاریخی است. اولین مورد آن، اهمیت پنهان‌کاری مسلم در این مأموریت است. وقتی مسلم به کوفه می‌رفت، پنهانی حرکت می‌کرد لذا باید وقتی وارد کوفه هم شد، خود را از دید مأموران پنهان کند. از این جهت درصد خطر حضور در خانه مختار خیلی بالا است. یک بحث دیگر انتقال از سکونت‌گاه اول به سکونت‌گاه دوم است. وقتی عبیدالله وارد کوفه شد، مسلم سکونت‌گاه خود را تغییر داد. این مسئله هم خیلی به کمک ما خواهد آمد. ما یک نقشه‌ای از کوفه داریم که بر اساس داده‌های تاریخی پیرامون سکونت‌گاه قبائل مختلف در شهر کوفه است.

طبق داده‌های تاریخی دو احتمال از محل بحث ما خارج است. احتمال اول شریک بن اعور است که اصلاً در کوفه خانه نداشت و همراه عبیدالله از بصره به کوفه می‌آید و وقتی مریض می‌شود به خانه هانی بن عروه می‌رود. مورد دوم خانه هانی است که مسلم در مرحله دوم وارد خانه او شد. پس فقط خانه مختار و مسلم بن عوسجه می‌ماند. خانه مختار پشت مسجد کوفه است و کسی که بخواهد به خانه او برود، باید نصف کوفه را بپیماید تا به منزل مختار برسد. وقتی قرار است شما نصف یک شهر را بپیمایید احتمال خطر زیادتر می‌شود، ضمن اینکه در زمان جابجایی مسلم از سکونتگاه اول به خانه هانی هم این خطر وجود دارد.

نزدیک‌ترین جایی که جناب مسلم می‌تواند وارد کوفه شود و خودش را سریعاً به آن برساند و کمتر در تیررس مأموران باشد، منزل مسلم بن عوسجه است. این هوشمندی است که جناب مسلم دارد که وارد خانه‌ای شود که کمتر دیده شود. زمانی هم که عبیدالله می‌آید و می‌خواهد مسلم را پیدا کند، بین خانه مسلم بن عوسجه تا خانه هانی فاصله بسیار کمی وجود دارد و مسلم می‌توانست خیلی سریع خود را به آنجا برساند.

گزارشات متعدد از حضور مسلم بن عوسجه کنار مسلم بن عقیل یکی دیگر از مؤیداتی است که نشان می‌دهد مسلم به خانه مسلم بن عوسجه رفته است. این گزارش‌های تاریخی حضور مختار را کنار مسلم برای ما ترسیم نمی‌کند در حالی که اگر مسلم در خانه او بود، باید گزارشی در این زمینه می‌داشتیم. بعد هم می‌بینیم که مسلم خودش را به کربلا می‌رساند و در کربلا به شهادت می‌رسد.

نتیجه بحث این شد در ارتباط با خانه مختار ابهاماتی مطرح است که موجب می‌شود گزارشات دیگر را ببینیم. ما چهار دسته گزارش داریم که دو گزارش عملاً امکان ندارد و دو احتمال مختار و مسلم بن عوسجه می‌ماند که با توجه به داده‌های تاریخی، خانه مسلم احتمال قوی‌تری دارد.