عضو هیئت علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) گفت: راه‌های تقابل سخت‌افزاری به عنوان راهکار مقابله با گسترش تبلیغات ضددینی نمی‌تواند پاسخ مناسبی باشد و به کارگیری راه‌های نرم‌افزاری برای مقابله با چنین تبلیغاتی ضروری است.
قهر کردن با فضای مجازی پاسخ مناسب به تبلیغات ضددینی نیستآشنایی مبلغان مذهبی با حقایق دینی و راه‌های تبلیغ آن، از مسائل اساسی دنیای امروز است. مبلغ واقعی باید خود را مجهز به قدرت علم و دانش کند تا بتواند در مقابل سؤالات و شبهاتی که در رابطه با تعالیم دینی مطرح می‌شود، پاسخگو باشد. او باید مسائل دینی را به طور صحیح فراگیرد و در این آموزش تلاش کند از کتاب و سنت به خوبی استفاده کند. چگونگی ارتباط با مخاطب را بداند و بتواند با استفاده از شیوه‌های روانشناختی مخاطب، روشی مناسب را برای تبلیغ برگزیند؛ چراکه در عصر ارتباطات، روش‌های ارتباطی جدیدی در فضای نوین به وجود آمده و بستر جدیدی را برای تبلیغ ایجاد شده است.
در این راستا ایکنا با حسن بشیر، عضو هیئت علمی دانشکده فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق(ع) گفت‌وگو کرده است که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید؛
ایکنا ـ تبلیغ دین در عصر حاضر باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟
شیوه‌های تبلیغ دین در هر عصر و دوره‌ای تابع شرایط آن عصر است. در عصر شفاهی، تبلیغ چهره به چهره و استفاده از ارتباطات مستقیم اهمیت بسزایی داشت. در حقیقت در آن دوران شرایط ارتباطات مستقیم برای تبلیغ دین مهیا بود. در عصر کتابت، نوشتن و کاغذ، شیوه جدیدی برای تبلیغ ایجاد شد. کتاب و انواع کتابت به عنوان شیوه دیگر، روش مناسبی برای تبلیغ مطرح شد. در آن دوره نیز علاوه بر تبلیغ چهره به چهره، نوشتار نیز به عنوان یک راه ارتباطی بود که تأثیرات زیادی در فهم مردم نسبت به دین داشت. در عصر ارتباطات رسانه‌ها، رادیو، تلویزیون و ماهواره‌ها، تحول اساسی در شیوه تبلیغ ایجاد شد؛ بنابراین علاوه بر دو شیوه قبل، در این عصر، صدا، تصویر، سرعت ارتباطی، تنوع برنامه‌های تبلیغاتی و ... تأثیر زیادی در این زمینه داشتند. در عصر دیجیتال و فضای مجازی، عرصه بسیار وسیع و گسترده‌ای برای تبلیغ ایجاد شد که از هر جهت، با فضا‌های قبلی کاملاً متفاوت بود.
بنابراین، برای هر عصر، ویژگی‌های خاصی برای تبلیغ دین وجود دارد. اگر در عصر شفاهی بلاغت و شیوه بیان اهمیت بسزایی داشت، در عصر دیجیتال هنر‌های گوناگون باید به کار گرفته شوند تا جذابیت کامل برای جذب مخاطبان و کاربران وجود داشته باشد. بنابراین، تنوع شیوه‌های ارتباطات، روش‌های تبلیغ را نیز متغیر کرده است که باید به این موارد به خوبی توجه کرد.
ایکنا ـ چه رفتارهایی ضد تبلیغ محسوب می‌شود؟
هر امر تبلیغاتی، از جمله تبلیغ دین، تابع شرایط زمان، موقعیت، مخاطب و ضرورت است. به عبارت دیگر، هرگونه تبلیغ در زمان غیرمناسب، یا موقعیت نامناسب، یا عدم فهم مخاطب و بالاخره بدون شناخت ضرورت، موفقیت‌آمیز نیست. تبلیغ دین نیز تابع همین شرایط است. آنچه در این زمینه باید گفته شود، باید تابع حداقل چهار شرط بالا باشد. با هر مخاطبی، هر امری نباید مطرح شود. بدون توجه به زمان، موقعیت و ضرورت نیز نباید هر مطلبی بیان شود که اثر معکوس خواهد داشت. البته علاوه بر این مسئله، تبیین همه موارد دین به طور کلی برای آشنا شدن، شناخت فردی و اجتماعی ضروری است که آن موضوع نیز با تبلیغ مستقیم متفاوت است.
ایکنا ـ تبلیغ دین برای گروه‌های مختلف باید به چه شکل باشد؟
یکی از مهمترین ویژگی‌های تبلیغ موفق در هر زمینه از جمله دین، شناخت مخاطب است. مخاطب اصلی‌ترین عنصر تبلیغ است. اگر چه گوینده، فرستنده، مبلغ یا منبع تبلیغ مهم هستند، اما آنچه موفقیت تبلیغ، اهمیت و تأثیر آن را مشخص و بازنمایی می‌کند، مخاطب است. بنابراین، فهم نوع مخاطب، گرایش مخاطب، سن مخاطب، نیاز‌های مخاطب، اشکالات ذهنی مخاطب، علاقه‌مندی‌های وی و امثال آن در تبلیغ دین بسیار مهم و اساسی است.
ایکنا ـ از فضای مجازی چگونه می‌توان برای تبلیغ دین استفاده کرد؟
فهم «کجا باید تبلیغ دین انجام شود» اهمیت کلیدی دارد. کجا، اگر چه نوعی مکان را تعیین می‌کند، اما فراتر از مکان، دربرگیرنده همه شرایط و ویژگی‌های تبلیغ نیز می‌تواند باشد. در عصر فضای مجازی، سرعت پاسخگویی و روشنگری مهمترین عنصر در تبلیغ دین است. متأسفانه به دلیل کمبود شناخت لازم نسبت به این فضا در میان مبلغان دینی، هنوز ما در شرایط مناسب در این زمینه نیستیم. در عصر فضای مجازی به جای قهر کردن با این فضا یا محدودسازی آن باید از فرصت به دست آمده از این فضا که می‌تواند پیام را در کمترین زمان به میلیون‌ها انسان برساند به خوبی استفاده کرد. هیچ عصری مانند عصر کنونی سرعت تبلیغ و ارتباطات را گسترش نداده است. این سرعت یک فرصت طلایی برای تبلیغ دین است. البته اگر به خوبی و با شناخت و استفاده بهینه از آن همراه باشد.
ما به تفاوت اساسی میان شیوه‌های سنتی و مدرن در اصل تبلیغ معتقد نیستیم. در هر شرایطی اصل ضرورت ارتباطی نوع ارتباطات را تعیین می‌کند. در جایی که شرایط فضای مجازی برای ارتباطات وجود ندارد یا ضعیف است، باید از شیوه‌های مختلف چهره به چهره یا نوشتاری و ... استفاده کرد. بنابراین، هدف اساسی، رساندن پیام است. در اینجا سنتی و مدرن، واژه‌هایی برای تفکیک وسیله‌های ارتباطی است و گرنه در شیوه رساندن پیام ما شیوه‌ای سنتی و مدرن نداریم. همه شیوه‌های ارتباطی، روش‌های مناسبی هستند، اما در شرایط خاص، شرایط خاص تعیین‌کننده شیوه‌های ارتباطی است.
ایکنا ـ استفاده از پلتفرم‌های جدید و رسانه‌های نوین در جذب مخاطبان چه تأثیری دارد؟
هر شیوه ارتباطی و هر رسانه در هر عصر، تأثیرات خودش را بر مخاطب دارد. اما این موضوع نشان‌دهنده این نیست که مثلاً در شرایط خاص تبلیغ چهره به چهره در دوره رسانه‌های نوین فاقد اهمیت است یا تأثیر کمتری دارد. همه این موارد تابع شرایط خاص تبلیغ و مخاطب است. البته در شرایط کنونی پلتفرم‌های گوناگون می‌توانند به دلیل امکان ارتباطات گسترده با کاربران مختلف، زمینه‌های بهتری برای رساندن پیام دینی ایجاد کنند. این زمینه‌ها باید به خوبی شناخته شده و از آنها استفاده شود. قطعاً در این شرایط، تأثیرگذاری تبلیغ دینی نیز بیشتر خواهد بود.
ایکنا ـ با وجود فضا‌های متنوع رسانه‌ای و ضدتبلیغ‌هایی که علیه دین مطرح است، می‌توان در تبلیغ دین توفیق‌هایی داشت، آیا مسدود کردن فضا‌های ضدتبلیغی راهکار مناسبی است؟
تبلیغ دین هیچگاه متوقف نشده و نخواهد شد. مطالعه شرایط پیامبران مختلف در دوره‌های گوناگون تاریخی نشان‌دهنده سختی‌های زیادی بوده است، اما هیچگاه رساندن پیام الهی متوقف نشده و تبلیغ دین خاتمه نیافته است. با وجود اینکه در شرایط کنونی فضای مجازی تصور می‌شود، موضوع دین کمرنگ شده است، باید گفت که اتفاقاً به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، موضوع دین در سطح جهانی به شدت مورد توجه جامعه جهانی قرار گرفت. حتی در آمریکا مسیحیت راست‌گرا و تبلیغات دینی در رابطه با آن گسترش یافت و پیروان آن افزایش یافتند. هم اکنون اروپا نگران افزایش روز افزون تعداد مسلمانان است. در سطح جهان اسلام گرایش جوانان به دین افزایش یافته است. آنچه در این زمینه وجود دارد گسترش بازنمایی تبلیغات ضد دینی توسط سکولارها، مخالفان توسعه اسلام و جوامع اسلامی، استکبار که به دنبال استثمار ملت‌ها و شکستن مقاومت آنها و ... هست. این شرایط به دلیل حمایت‌های مختلف مالی، سیاسی و اقتصادی به وجود آمده‌اند. در مقابل، عدم شناخت مسلمانان به شیوه‌های مختلف، به کارگیری امکانات جدید رسانه‌ای، عدم وجود حمایت‌های مناسب مالی، سیاسی، اقتصادی و فکری باعث پیشرفت ظاهری توسعه تبلیغات ضددینی شده است. اگر این معادله تغییر یابد، قطعاً موفقیت با تبلیغ مناسب دینی و رساندن پیام الهی خواهد بود.
در این زمینه نیز راه‌های تقابل سخت‌افزاری به عنوان راه‌های مقابله با گسترش تبلیغات ضددینی نمی‌توانند پاسخ مناسب باشند. آنچه اهمیت دارد به کارگیری راه‌های نرم افزاری برای مقابله با چنین تبلیغاتی است. این شیوه نرم، متکی به فکر، فرهنگ، هویت، شناخت و تعامل است. اگر این شرایط ایجاد شود، قطعاً موفقیت با تبلیغ مناسب و آگاهانه از دین خواهد بود.
ایکنا ـ آیا با گذشت بیش از چهار دهه از پیروزی انقلاب، به مدل مطلوبی در تبلیغ دین رسیده‌ایم؟ این مدل مطلوب باید چه مؤلفه‌هایی داشته باشد؟
اگر چه در هر زمینه‌ای نمی‌توان یک پاسخ قطعی به دلیل تغییرات سریع اجتماعی داد، اما باید ارزیابی‌های مداوم در مورد هر پدیده انجام شود. ارزیابی‌ها نیز باید شرایط واقعی داشته باشند و بدون هیچگونه سوگیری انجام شوند. انقلاب اسلامی در ایران، شرایط اجتماعی، سیاسی، فکری، فرهنگی و نحوه تفکر دینی را به شکل بنیادین تغییر داد. این تغییر به دلیل تأثیرات گسترده آن در داخل و خارج کشور در سطح منطقه و حتی جهانی، دوستان و دشمنان زیادی پیدا کرد. بدیهی است دوستان مایل بودند که انقلاب در هر زمینه از جمله تبلیغ اسلام در سطوح فکری، عملیاتی و حاکمیتی موفق شود و در مقابل دشمنان در تلاش بودند که این مدل دینی - حاکمیتی شکست بخورد تا الگویی برای ملت‌های دیگر نباشد.
از طرف دیگر، اصولاً برای انسان، ظواهر و جنبه‌های توصیفی و آماری به دلیل اینکه عینی‌تر و دیدنی‌تر هستند، اهمیت بسزایی دارند؛ در حالی که در سطح عمیق‌تر، تربیت عناصر مهم و کلیدی و با شناخت گسترده‌تر نسبت به دین و انقلاب می‌توانند تأثیر وسیعتری در طول زمان داشته باشند.
در مورد مدل مناسب تبلیغ دینی نیز همانگونه که گفته شد، نمی‌توان به یک مدل واحد دست یافت. در هر شرایط، موقعیت و مخاطب شیوه خاصی از تبلیغ را باید به کار برد. البته تبلیغ و دعوت اسلامی، به طور کلی دارای مؤلفه‌های ثابت و متغیر است. مؤلفه‌های ثابت، در هر دوره‌ای همان عناصر اصلی دین هستند که باید به خوبی و به روشنی بیان شوند. برای طرح این عناصر، صداقت، شفافیت، اعتقاد راسخ، عملکرد دقیق، ایمان واقعی و شناخت عمیق از دین برای مبلغ دینی مهم است و این مؤلفه‌ها در هیچ دوره‌ای تغییر نمی‌یابند. اما عناصر متغیر تابع شرایط، موقعیت، زمان، مخاطب و به طور کلی ضرورت و مصلحت با تأکید بر تأثیرگذاری مطلوب هستند. بنابراین، نمی‌توان در این زمینه یک نسخه واحدی را تعیین کرد که در همه زمان‌ها و همه شرایط و موقعیت‌ها قابل پیاده شدن باشد.
گفت‌وگو از سمیه قربانی