جام جم آنلاين: زمان نمايش فيلم تغيير چهره (face off) در سال 1997، كسي فكر نمي‌كرد ايده اين فيلم روزي به حقيقت بپيوندد. اما تنها 8 سال پس از خلق اين فيلم، با پيوند قسمتي از صورت يك زن فرانسوي، اولين قدم براي تحقق اين رويا برداشته شد.
البته تا اجراي كامل ايده اين فيلم، يعني پيوند كامل صورت، مسير طولاني‌اي باقي مانده بود كه آن هم با تلاش و رقابت متخصصان مطرح پيوند اعضا درسراسر جهان، عملي شد وهفته گذشته دستاورد آنها به نمايش عموم درآمد.

سال 1954 با پيوند يك كليه اهدايي به بيمار داوطلب، اولين پيوند موفقيت آميز اعضاي بدن انسان انجام شد و خيلي سريع پيوند اعضاي ديگر بدن هم امكان‌پذير شدند. به طور كلي اعضاي قابل پيوند شامل قلب، كليه، ريه، پانكراس، غده تيموس، تخمدان و رحم و نسوج قابل پيوند هم شامل استخوان، تاندون‌ها، قرنيه، پوست، رگ‌هاي قلب و عروق خوني مي‌شوند. اما پيوند زدن دست و پا و از آنها مهم‌تر صورت را بايد موفقيتي استثنايي در علم جراحي دانست.

گام به گام تا پيوند كامل صورت

اولين جراحي پيوند جزيي صورت سال 2005 در فرانسه انجام شد و طي آن زني 38 ساله كه صورتش توسط حمله سگ بشدت آسيب ديده بود، مورد جراحي قرار گرفت و گونه، بيني و لب‌هاي جديدي دريافت كرد. البته جراحان اين بيمار تاكيد داشتند اين يك عمل پيوند كامل صورت نبوده، بلكه تنها شامل بخش‌هايي از صورت اين بيمار مي‌شده است. آنها هدف نهايي خود را، استفاده از تكنيك پيوند كامل جراحي براي قربانيان سوختگي‌هاي شديد بيان داشتند و در عين حال اعتراف كردند هنوز راه‌حلي براي مشكلات اين نوع پيوند پيدا نكرده‌اند.

بعد از اين جراحي، چندين جراحي پيوند جزيي صورت در ايالات متحده آمريكا و چين نيز انجام شد. در واقع تنها 4 ماه بعد از انجام اولين پيوند صورت در فرانسه، جراحان چيني خبري منتشر كردند كه نشان از يك مسابقه علمي و پزشكي در جهان داشت. آنها اعلام كردند دومين عمل جراحي پيوند صورت جهان را روي يك مرد چيني انجام داده‌اند. در اين پيوند هم كه بافت پيوندي صورت از يك مرد دچار مرگ مغزي گرفته شده بود، بافت جديد در قسمت مياني صورت، زير چشم‌ها و بالاي دهان قرار گرفت.

بعد از فرانسه و چين، جراحان براي اولين‌بار در آمريكا توانستند80 درصد از صورت يك زن را با استفاده از پوست و ماهيچه‌هاي گرفته شده يك جسد بازسازي كنند. به اين ترتيب و با انجام اين عمل جراحي، كل صورت اين زن عوض و انسان يك گام ديگر به ايده تخيلي فيلم مشهور Face Off نزديك‌تر شد. البته طي اين سال‌ها، در دنياي پيوند صورت تا حدي پيشرفت ايجاد شد كه در دستاوردي جديد، پزشكان نه تنها موفق شده‌اند روياي پيوند كامل صورت را تحقق ببخشند، بلكه حس بويايي بيمار را هم به او بازگرداندند. به اين ترتيب در كمال ناباوري، دريافت كننده اولين پيوند كامل صورت در يك كنفرانس خبري شركت كرد و گفت براي نخستين‌‌بار حس بويايي را بازيافته است.

در طول دست‌كم 20 نوبت جراحي كه به تعبير بسياري از جراحان مطرح جهان به معني درنورديدن حد و مرزهاي تازه در زمينه جراحي ترميمي بوده است دالاس وينز آمريكايي كه صورتش سال ۲۰۰۸ در اثر اتصال برق سوخت، صورتي جديد پيدا كرد. نكته جالب اين كه وينز اعلام كرده صورتش احساسي طبيعي دارد و حس مي‌كند صورت خودش است. البته با آن‌كه پزشكان نتوانستند بينايي وينز را به او بازگردانند و او با عينك آفتابي سياهرنگي در اجتماع حاضر مي‌شود، اما معتقد است بازيافتن حس بويايي و توانايي نفس كشيدن از طريق بيني، بهترين بخش درمان بوده است.

چالش‌هاي جدي پيوند صورت

عمل پيوند صورت دست‌كم 15 ساعت طول مي‌كشد، چراكه جراحان بايد براي اين پيوند، تمامي رگ‌هاي خوني، ماهيچه‌ها و پوست اعطاكننده را به بيمار پيوند بزنند. البته كار پيوند در همين جا ختم نمي‌شود، چون ممكن است ماه‌ها طول بكشد تا اعصاب كاملا بهبود يابند، بنابراين تا آن زمان نمي‌توان با قطعيت از موفقيت كامل صحبت كرد.

نكته: در طول دست‌كم 20 نوبت جراحي كه به تعبير بسياري از جراحان مطرح جهان به معني درنورديدن حد و مرزهاي تازه در زمينه جراحي ترميمي بوده است،« دالاس وينز» آمريكايي كه صورتش سال ۲۰۰۸ در اثر اتصال برق سوخت، صورتي جديد پيدا كرد‌
البته حتي وقتي تمامي ورم‌هاي صورت خوابيد، چهره بيمار كاملا شبيه صورت اعطاكننده نخواهد بود، چراكه ساختار استخوان متعلق به خود بيمار است و تنها پوست متعلق به شخص ديگري است. اما با وجود اين، جراحي‌هاي صورت با چالش‌هاي اساسي مواجه است كه از اصلي‌ترين آنها بايد به نارضايتي اهداكنندگان اشاره كرد. در واقع داوطلبان انجام چنين پيوندي بايد منتظر اعطاكننده صورت باشند و اين اصلا آسان نيست، چراكه خانواده اعطاكننده وقتي در شوك و اندوه شديد است بايد راضي به اهداي قسمتي از بدن او شود كه بخشي اساسي از هويت عزيز از دست رفته‌شان است.

نكته ديگر اين كه حتي پيدا كردن بيماري كه چنين جراحي‌اي روي صورتش امكان‌پذير باشد هم كار دشواري است. در واقع حالات رواني بيمار پيوندي بسيار مهم است، چون طول دوره درمان بيمار بيشتر از هر چيز به تمايل وي به تطبيق با شرايط جديد بستگي دارد. به همين علت هم داوطلبان انجام اين عمل، تحت سخت‌ترين آزمايش‌هاي روان شناسي و جسمي قرار مي‌گيرند.

اما مشكلات اين بيماران فقط به مراحل قبل از عمل يا حتي دوران نقاهت خلاصه نمي‌شود، چرا كه تمامي بيماران پيوندي بايد براي هميشه، داروهايي مصرف كنند تا به كمك آنها بدن‌شان بافت پيوندي را رد نكند؛ در حالي كه بر اثر مصرف اين داروها، سيستم ايمني بدن بشدت ضعيف مي‌شود. در ضمن در مقايسه با پيوند اعضايي نظير كليه يا كبد، خطر پس زدن پيوند پوست بسيار زياد است و در نهايت هم علاوه بر مصرف داروهاي جلوگيري از پس زدن، عمل پيوند، عمر بيمار را نزديك به 10 سال كم مي‌كند.

اخلاق پزشكي در برابر ماسك‌هاي بيگانه

بيماراني كه صورت آنها بر اثر سرطان، سوختگي يا تصادف از شكل افتاده است مي‌توانند از پيوند صورت بهره‌مند شوند. مطمئنا بازسازي صورت براي جراح بسيار دشوار است، چراكه ناحيه بازسازي شده بايد امكان حركت داشته باشد تا بيمار بتواند احساسات و عواطف خود را از طريق صورت بويژه لب، چشم و گونه بيان كند. به همين دليل هم پيوند پوست ساير بخش‌هاي بدن بيمار به صورت او اجازه حركت يا حساسيت را نمي‌دهد و در واقع تنها نقش ماسك را بازي مي‌كند، پس اين جراحي علاوه بر پوست، پيوند عضلات و اعصاب را نيز بايد در بر بگيرد.

در پيوند عصب‌هاي اين جراحي از فرآيندي به نام مايكرو سرجري (microsurgery) بهره‌ مي‌برند (نوعي جراحي كه در آن از ابزار پيشرفته و ظريف و همچنين يك ميكروسكوپ استفاده مي‌شود). همچنين لازم است سرخرگ‌ها و سياهرگ‌ها از صورت فرد اهداكننده جدا شوند. در همين حال پزشكان بايد ماهيچه‌هاي صورت، پوست و چربي زير پوست را هم از صورت دريافت‌كننده جدا كنند.

براي اين كه پيوند صورت موفقيت‌آميز باشد بايد اعصابي كه احساس و حركت را كنترل مي‌كنند به درستي پيوند زده شوند. ناگفته پيداست، پيشرفت‌هاي پزشكي كه به فرونشاندن واكنش سيستم دفاعي بدن نسبت به بافت‌هاي خارجي كمك مي‌كند، احتمال موفقيت پيوند صورت را افزايش مي‌دهد.باوجود انجام چنين اعمال سخت وحساسي براي پيوند موفق صورت، حتي پيش از آن‌‌كه از نظر عملي پيوند صورت ممكن شود هم بسياري از جراحان آن را كاري شدني مي‌دانستند، اما در عين حال تاكيد مي‌كردند پيش از آن‌كه كسي عملا براي دريافت صورت از شخصي ديگر، زير عمل جراحي قرار گيرد، ضروري است درباره جنبه‌هاي اخلاقي اين موضوع جديد و متفاوت بحث شود. به عبارت ديگر، آنها معتقد بودند مساله اين نيست كه آيا مي‌توان صورت را پيوند زد يا خير، بلكه سوال اين است كه آيا اصولا بايد چنين عملي را انجام داد يا نه.

بنابراين درحالي كه مردم به طور كلي پيوند صورت را اگر به آن نياز داشته باشند مي‌پذيرند، اما عملا مايل نيستند صورت خود را پس از مرگ اهدا كنند.

به نظر مي‌رسد پيش از آن‌‌كه اين شيوه درمان گسترش پيدا كند بايد جنبه‌هاي اخلاقي آن را ميان مردم به بحث گذاشت تا موانعي كه سر راه اعطاي صورتي جديد به بيماران قرار دارد مشخص شود.

بهاره صفوي / گروه دانش