امام خمینی (قدس سره) که افزون بر فقه و اصول، در قامت حکیم و متکلم، و نیز عارفی متخلق و محقق، آثاری شگرف از خود بر جای نهاده، در این زمینه نیز اندیشه‏‌ای راه‏گشا از خود بر جای نهاده است.

به گزارش ایسنا، سید محمود صادقی در یادداشتی، نگاهی کوتاه دارد به اندیشه سلوکی امام خمینی (ره) در آستانه ماه مبارک رمضان.

۱. حرکت و سیر انسان به سوی خدا را حرکت و سیری عمودی و صعودی خوانده‏‌اند که البته این سیر در هندسه‏‌ای غیر طبیعی صورت می‏‌پذیرد؛ به این معنی که سیر در آن موجب راه‏یابی به «مَکانت برتر» می‏‌گردد و به همین دلیل هم به زاد و توشه‌ای نیازمند است که در این سیر به کار آید. آنکه در این سفر صعودی و عمودی گام می‌‏نهد، رفعت و بلندی می‏‌یابد: «یرفع الله الّذین امنوا منکم والّذین أوتوا العلم درجات» (مجادله، آیه ۱۱) و در نتیجه آثاری رفیع بر جای می‏‌نهد: «إلیه یصعد الکلم الطّیّب والعمل الصّالح یرفعه» ( فاطر، آیه ۱۰).

به این ترتیب می‏‌توان گفت که حرکت و سیر الی الله به معنی حرکت به جانب درجات رفیعه است، و مؤمنان و عالمان فراخور میزان تلاش و اندازه جهد و اجتهاد خود در این مسیر، به درجات برتر و رفیع تر بار می‏‌یابند و «کلمه طیب» هم که همان معرفت صحیح و عقیده صائب است، با روح عالمِ عارف همراه گشته، رفعت مقام و درجات وی را موجب می‌گردد.

۲. در تبیین مراتب سلوکی دیدگاه‏‌های متفاوت و مسالک گوناگونی وجود دارد؛ «محدّثان» که شناحت دین را بر محور نقل استوار ساخته‏‌اند، حرکت سلوکی را به برداشت‏‌های خاص خود از روایات معصومان (علیهم السلام) موکول کرده‌‏اند؛ «متکلّمان» که نسبت به دین و اصول آن بینش کلامی دارند، به این مسئله نیز با رویکردی کلامی می‏‌نگرند؛ «حکیمان الهی» که بینش خود را بر مبنای حکمت الهی بنیان نهاده‌‏اند، سیر و سلوک عملی را به روال خاصّ حکمت تبیین می‏‌کنند؛ «عارفان» نیز که جهان را از دریچه ظهور اسماء و صفات الهی می‏‌نگرند، سلوک و سیر الی الله را به گونه‌ای منطبق بر مشی خود پایه می‏‌نهند؛ لیکن بسیاری از حکیمان الهی که با منش و ممشای عارفان آشنا بوده‏‌اند، همه همت خود را بر این نهاده اند که مشرب ذوقی عارف را به زبان برهانی، مستدل و فنّیِ حکمت تحریر کنند، تا هم از آیات و روایات دور نماند و هم از براهین عقلی مهجور نباشد. این راه را بسیاری از حکیمان الهی پیموده‌‏اند و آثاری درخور و شایسته نگاشته‌‏اند که می‏‌تواند معیار و میزان حرکت سلوکی سائران الی الله قرار گیرد.

نکته‏ درخور تأمل اینکه تخلّق و سیر الی الله، چنان‏که گذشت، حرکتی باطنی و صعودی است و این سیر هم، همچون سیر ظاهری انسانی، مسافت و مسیری پیشِ رو دارد که هر سالک، فراخور مشرب خود، برای آن درجات و مقاماتی معین کرده است و در نهایت نیز آن را به صورت «سفرنامه» و در حقیقت «رساله‏ سیر و سلوک»، بازگو کرده و در اختیار دیگر پویندگان این راه قرار داده‌اند. بنابر این چنین سفرنامه‌هایی که ره‌آورد و ارمغان سفرِ سالکانِ واصِل است، آداب و سنن خاص این راه، و «نشانه» هر منزل را به سالک نوپا ارائه می‏‌کند.

امام خمینی (قدس سره)، که افزون بر فقه و اصول، در قامت حکیم و متکلم، و نیز عارفی متخلق و محقق، آثاری شگرف از خود بر جای نهاده، در این زمینه نیز اندیشه‏‌ای راه‏گشا از خود بر جای نهاده است. گرچه رساله‏‌ای با این عنوان، در جمع آثار ایشان نمی‏‌توان یافت، لیکن با بررسی آثار و نوشته‏‌هایی چون آداب الصلوة و اسرار الصلوة می‏‌توان خط ترسیم شده در مسیرِ سیر و سلوک را در مبنای عرفانی و سلوکی ایشان ترسیم کرد. به خصوص آنکه بدانیم امام خمینی (قدس سره)، چون بسیاری سالکان که به منزل مقصود بار یافته‌‏اند، پی‏ بردن به اسرار و آثار «صلوة» و نماز و رسیدن به آن را بهترین و برترین روش سلوکی معرفی می‌کند. در حقیقت در مبنای سلوکی اما مسیر رسیدن به حقیقت، از میانه میدان شریعت می‏‌گذرد. رسیدن به معرفت نیز در رهن تفکر و تأمل است که نگاهی کوتاه به آثار و نوشته‏‌های امام این مهم را به اثبات می رساند.

۳. سیر و سلوک الی الله، چنان‏که روشن است، حرکتی باطنی و درونی است و باطن آدمی با ادراک و عمل درونی به حرکت درمی‏‌آید، و از این رو نخستین گام سائران و سالکان کوی حق «تفکر و تأمل و دقت نظر» است، چنان که برخی «نظر و فکر» را آوای انسان سالک معرفی کرده‌اند.

انسانِ متفکر در گام نخست، مطلوب خود را بررسی کرده، جهل خود را نسبت به آن ارزیابی می‏‌کند، سپس مقدمات ادراک آن را فراهم می‏‌آورد و در نهایت از راه مقدماتِ حکمی فراهم آمده به منزلت مقصد بارمی‌‏ریابد. به این بیان می‌‏‏توان گفت، سیرِ فکریِ باطنی، بر سه اصل «متحرّک»، «مسافت» و «هدف» تکیه دارد. با این توضیح کوتاه، می‏‌توان سیرِ باطنیِ فکریِ انسان را در سه صورت خاص دسته‏‌بندی کرد که مجال اندک این نوشته ما را از توضیح آن باز می‌‏دارد و در فرصتی دیگر بحث درباره آن تتمیم خواهد یافت.

۴. سیر فکریِ باطنیِ انسان، گاه در آیات آفاقی و زمانی در آیات انفسی صورت می‌‏پذیرد؛ به این معنی تأمل و تفکر در آسمان‏‌ها، زمین و نظمی که در دریاها، صحراها، گیاهان، حیوانات و موجودات آسمانی وجود دارد، سالک را به وحدت حقیقیه حق، رهنمون می‏‌شود؛ در «سیر انفسی» نیز انسان به شناخت خود می‏‌پردازد؛ البته باید توجه داشت که شناخت انسان در کارگاه تشریح، و آشنایی با نظم حاکم بر ساختار بدنی و جسمی وی نیز در زمره سیر در آیات آفاقی جای می‏‌گیرد؛ سیر و تفکر در آیات انفسی، حقیقت انسان را روح و نفس او معرفی می‏‌کند و بدن، سایه تغییر پذیر روح است که در هر نشئه‌، صورتی متناسب با همان نشئه به خود می‌پذیرد.

سالکِ سائر الی الله در سیر فکریِ باطنیِ انفسی، مشاهدات، یافته‌‏های عقل نظری و عملی، اوصاف نفسانی و روحانی خود را در نظر می‌آورد و از این راه، به حقیقت خود و حقیقت معبود راه می‌برد. این البته معنای نخست سیر انفسی انسان است؛ به این معنا وقتی به معنای دقیق‏‌تر سیر انفسی بارمی‏‌یابد، درمی‏‌یابد که سیر در اوصاف نفسانی نیز، گونه‏‌ای از سیر آفاقی انسان است.

رمضان فرصتی است مغتنم برای توجه انسان به این سیر آفاقی و انفسی... .!