کودکان به خاطر خانه‌نشینی نمی‌توانند نیازهای خود مانند ارتباطات و فعالیت‌های متناسب با سن خود را تجربه کنند؛ بنابراین در همه زمینه‌ها رشد شناختی، عاطفی، جسمی و اجتماعی دچار اختلال می‌شود.
به گزارش ایسنا، روزنامه همشهری نوشت: «آپارتمان‌های نُقلی، خانواده‌های تک‌فرزندی، کوچک‌ترشدن مداوم گروه همسالان در محله، کاهش فضای سبز و زمین‌های بازی در اطراف محل زندگی، مشغله‌های والدین و عوامل متعدد دیگر، در طول ۲ دهه اخیر به‌خصوص در شهرهای بزرگ و صنعتی، امکان بازی و تفریح را از کودکان و نوجوانان گرفته است. این وضعیت از زمانی که کرونا هم از راه رسیده، به‌مراتب بغرنج‌تر شده؛ چراکه عملا امکان حضور در مدرسه و دیدار با گروه دوستان، شرکت در اردوهای دانش‌آموزی، ثبت نام در کلاس‌های ورزشی، موسیقی و سرگرمی، حضور در اماکن تفریحی مانند استخر و شهربازی و ... هم از آنها سلب‌شده است. حالا کودکان ساعت‌های بسیاری در خانه هستند و جنس تفریحات و سرگرمی‌هایشان عمدتا مجازی و فردی و ارتباطات اجتماعی آنها به افراد خاص کم‌شمار و گروه‌های کوچک محدود شده است. کودکان و نوجوانان شاید قربانیان مستقیم ویروس کرونا نباشند اما کارشناسان می‌گویند در سال کرونا، بیماری‌های روحی و روانی گریبان آنها را بسیار گرفته است.
از ابتدای شیوع ویروس کرونا در ایران، مسئولان و متخصصان وزارت بهداشت همواره اعلام کردند که کودکان کمتر در خطر ابتلا به کرونا قرار دارند اما می‌توانند نقش ناقلان این ویروس را بازی کنند. توصیه آنها این بود که کودکان در خانه بمانند و کمتر در جامعه حضور پیدا کنند. حتی چند باری که مسئولان وزارت آموزش و پرورش تصمیم به بازگشایی مدارس گرفتند، مسئولان وزارت بهداشت در ستاد ملی کرونا به‌شدت با این موضوع مخالفت کرده و اجازه بازگشایی مدارس را ندادند. البته این مشکل فقط خاص ایران نیست و این ویروس باعث خانه‌نشینی یک‌ونیم میلیارد دانش‌آموز در سراسر جهان شده است که قطعا با اضافه کردن جمعیت کودکان زیر ۷سال آمار بالاتر خواهد رفت.
۳۰ ساعت نگاه به صفحه گوشی در هفته
نشریه «تایم» در گزارشی عنوان کرده که به نظر می‌رسد قرنطینه سلامت جسمی کودکان را حفظ کرده، اما سلامت روان آنان را به‌شدت به مخاطره انداخته است. در یک مطالعه در گروه روانشناسی زیستی و تجربی دانشگاه کوئین مری انگلستان نشان داده شده که خانه‌نشینی کودکان تأثیرات منفی زیادی بر رفتار والدین و کودکان داشته است. این مطالعه که بین کودکان ۲ تا ۱۴ سال به‌صورت یک نظرسنجی آنلاین صورت گرفته، نشان داده است که سطح استرس پس از سانحه «PTSD» در کودکانی که قرنطینه شده‌اند تا ۴ برابر افزایش یافته است. در عین حال اختلالاتی همچون فوبیا، وابستگی، بی‌توجهی و تحریک‌پذیری بعد از همه‌گیری کووید-۱۹ به‌عنوان شدیدترین علائم در کودکان گزارش شده است. در یک مطالعه در کودکان بین ۶ تا ۱۷ سال در ۵ مدرسه در شانگهای چین که با پرسشنامه «GPAQ» توسط سازمان بهداشت جهانی تنظیم شده، شاخص فعالیت بدنی «PA» غیر فعال کمتر از «۳۰ دقیقه در روز»، ناکافی بین «۳۰ تا ۶۰ دقیقه در روز» و به اندازه کافی «۶۰ دقیقه و بالاتر در روز» در نظر گرفته شده بود.
در همین مطالعه «نگاه کردن به صفحه نمایش» با افزایش چشمگیری روبه‌رو بوده است. به طور متوسط کودکان ۱۷۳۰ دقیقه یا «تقریبا ۳۰ساعت» در هفته به صفحه نمایش چشم دوخته‌اند. این مطالعه کاهش قابل ملاحظه فعالیت بدنی و افزایش زمان خیره شدن به صفحه نمایش را نشان می‌دهد. در همین مطالعه آمده است کاهش فعالیت بدنی بر افزایش عفونت‌های ویروسی تأثیر مهمی داشته است.
باشاک کاراتکه، روانشناس دانشگاه یوفوک در آنکارا هم می‌گوید که کودکان به خاطر خانه‌نشینی نمی‌توانند نیازهای خود مانند ارتباطات و فعالیت‌های متناسب با سن خود را تجربه کنند؛ بنابراین در همه زمینه‌ها رشد شناختی، عاطفی، جسمی و اجتماعی دچار اختلال می‌شود. این کارشناسان امیدوارند که با شروع آغاز واکسیناسیون سراسری، کودکان و نوجوانان امکان برگشت دوباره به جامعه و محیط‌های آموزشی و تفریحی را پیدا و دوباره شادی و بازی را تجربه کنند. اما چشم‌انداز واکسیناسیون در ایران نشان می‌دهد که بیماری کرونا حداقل تا پایان سال ۱۴۰۰ در کشور ادامه دارد و امکان بازگشایی مدارس، مهدهای کودک، مراکز آموزشی و تفریحی کم است.
والدین خسته، کودکان کلافه
مهسا امرودی، روانشناس کودک، درباره راه حل‌های جلوگیری از افسردگی و کاهش اختلالات روانی و افزایش شادی در این گروه سنی به همشهری گفت: «نقش والدین در حفاظت از سلامت روحی و روانی کودکان در کنار سلامت جسمی آنها در این دوره پررنگ‌تر شده است. آنها باید بدانند که اگر این بیماری ادامه پیدا کند و به نقش خود درست عمل نکنند، کودکانشان در ادامه دچار اختلالات شناختی، ارتباطی و عاطفی خطرناکی می‌شوند؛ بنابراین کودکان بیش از گذشته نیازمند بازی و شادی هستند و هم‌اکنون خلأ این موضوعات به شدت احساس می‌شود.»
او ادامه داد: «به جز والدین، گروه‌های مرجع دیگری هم هستند که باید در این دوره نقش‌آفرینی کنند؛ به طور مثال صداوسیما، کانون پرورشی و فکری، فرهنگسراها و مدارس که باید در این زمینه به صورت حداکثری تولید محتوا کنند اما می‌بینیم که برنامه برخی از این نهادها حداقلی است و در اغلب موارد فقط تغییر شیوه داده‌اند. به طور نمونه کلاس‌های حضوری تبدیل به کلاس آنلاین شده یا فقط توصیه‌های بهداشتی به برنامه‌های روزمره گذشته اضافه شده است و کمتر محتوای خاص برای کودکان به‌صورت کلیپ، فیلم و ... تولید و به‌صورت گسترده در اختیار آنها قرار گرفته است.»
این روانشناس کودک افزود: «بررسی ۶ماهه ابتدایی سال ۹۹ از برنامه‌های یک شبکه تلویزیونی داخلی که در حوزه کودک و نوجوان تولید فعالیت می‌کند، نشان داده که همچنان مانند قبل از کرونا، برنامه‌ها محدود به انیمیشن و سریال است و روش‌هایی که کودکان را تشویق به تحرک بدنی و بروز خلاقیت و استفاده از حواس پنجگانه کند، انگشت‌شمار است. تنها نکته‌ای که به برنامه‌های کودک اضافه شده، چگونگی رعایت پروتکل‌های بهداشتی است که در برخی موارد به استرس و حتی وسواس‌شدن کودکان دامن می‌زند. در حوزه نوجوانان هم به طور قطع می‌توانم بگویم تولید محتوای خاص و درخوری صورت نگرفته و این گروه سنی فعلاً مجذوب سریال‌ها و موسیقی تولید شده کره‌ای و ترکیه‌ای هستند که محتوای آنها اصلاً مناسب شرایط سنی آنها نیست.»
امرودی معتقد است که نهادهای فرهنگی بزرگ مانند صداوسیما و آموزش‌وپرورش، والدین را تنها گذاشته و نتوانسته‌اند نحوه مواجهه و تربیت درست فرزندان را در این دوره به آنها آموزش دهند: «پدر و مادر باید کجا و از طریق چه منابعی آموزش‌های لازم را در این باره ببینند؟ از کجا بدانند که باید چگونه فعالیت‌های بدنی و ورزشی کودکانشان را در خانه افزایش دهند و آنها را شاد کنند یا چگونه میزان استفاده از لوازم هوشمند و تلویزیون را در آنها کنترل کنند یا مهارت‌های ارتباطی آنها را بالا ببرنند؟ این وظیفه نهادهای فرهنگی بود که اطلاعات خانواده‌ها را در این دوره بالا ببرند.»
طراحی بازی‌های گروهی برای کودکان و نوجوانان
نوروز ۱۴۰۰ نزدیک است. مسئولان وزارت بهداشت چند هفته است که تأکید دارند مردم به سفر نوروزی نروند، دید و بازدید عید را برگزار نکنند و همچنان در خانه بمانند اما در عین حال پیشنهادی برای این که خانواده‌ها چه برنامه‌هایی برای سرگرمی و تفریح کودکان و نوجوانانشان داشته باشند، ارائه نمی‌دهند. فریبرز دولت‌آبادی، کارشناس آموزشی، در این باره به همشهری گفت: «وزارت بهداشت دائم به مردم تأکید می‌کند که پروتکل‌های بهداشتی به‌ویژه فاصله‌گذاری را رعایت کنند اما در مقابل هیچ پیشنهادی برای جلوگیری از بیماری‌های روحی و روانی ناشی از این انزوای تحمیلی یا خودخواسته ارائه نمی‌دهد. کودکان بزرگ‌ترین قربانیان این بیماری هستند و چند سال دیگر اختلالات ناشی از کرونای آنها در جامعه نمایان می‌شود.»
او با اشاره به این که خلأ شادی و بازی در کودکان و نوجوانان بسیار احساس می‌شود، افزود: ایرانیان اصولا خانواده‌محور هستند و بیشترین تفریح آنها از طریق دورهمی و مهمانی‌های خانوادگی تأمین می‌شود که کرونا آن را به‌شدت محدود کرده، اما در ازای آن، هیچ برنامه و روش جایگزینی به مردم ارائه نمی‌شود. از سوی دیگر بدون داشتن چشم‌انداز مشخص از واکسیناسیون همگانی، نمی‌توان دائم از مردم خواست که در خانه بمانند؛ به‌خصوص خانواده‌هایی که دارای فرزند کودک و نوجوان هستند.
دولت‌آبادی به نقش آموزش‌وپرورش در دوره کرونا اشاره کرد و گفت: هم در سال گذشته و هم امسال این وزارتخانه انجام تکلیف نوروزی را ممنوع و کتابخوانی و فعالیت‌های هنری را به شکل مسابقه و رقابت جایگزین روش سنتی پیک نوروزی کرده است. این اتفاق خوبی است اما باید دست معلمان و مدیران مدارس را باز بگذارند تا آنها بتوانند بنا به شرایط منطقه‌ای و بومی، سرگرمی‌ها و برنامه‌های متنوع دیگری را هم برای نوروز کودکان طراحی کنند. حضور در بوستان‌ها، طبیعت‌گردی کوتاه، آموزش بازی‌های سنتی، اجرای نمایش‌های کوچک خانگی، برگزاری جشنواره‌های بازی در سطح محله‌ها و دوچرخه‌سواری گروهی از برنامه‌هایی است که دولت‌آبادی برای روزهای عید پیشنهاد کرد: «اگر این برنامه‌ها در ابعاد کوچک با رعایت پروتکل‌ها اجرا شود، قطعا در روحیه کودکان و نوجوانان تأثیر مثبتی خواهد گذاشت و ارتباطات اجتماعی آنها را بازیابی می‌کند. در کل بهار امسال می‌تواند فرصتی باشد که بچه‌ها کرختی و تنبلی ناشی از کرونا را تا حدودی جبران کنند.»
طبق گزارش مرکز آمار، ۲۴میلیون نفر از جمعیت ایران را کودکان و نوجوانان تشکیل می‌دهند که این روزها ناخواسته با پدیده کرونا روبه‌رو هستند؛ افرادی که بعد از سالمندان، بزرگ‌ترین گروهی هستند که فضاهای اجتماعی و ارتباطی خود را در یک سال گذشته از دست داده و خانه‌نشین شده‌اند. افرادی که شاید کرونا جسمشان را کمتر نشانه گرفته، اما روحشان را به‌شدت آزرده است.»