معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه ضمن تأکید بر تأثیر مقوله «وقف» بر ایجاد تمدن نوین اسلامی، گفت: در تمامی سخنرانی‌های مقام معظم رهبری به‌ویژه در بیانیه گام دوم انقلاب، به موضوع ایجاد تمدن نوین اسلامی تأکید شده است.
به گزارش ایکنا؛ همایش «وقف و تمدن نوین اسلامی» عصر امروز، ۲۲ دی‌ماه به همت سازمان اوقاف و امور خیریه و همراه با ارائه پنج مقاله تخصصی با موضوعات «آسیب‌شناسی وقف در تاریخ معاصر ایران»، «آینده‌پژوهی وقف‌های جدید در تمدن اسلامی»، «رویکرد فقهی وقف در تمدن نوین اسلامی»، «واکاوی نقش وقف در و امور خیریه در تمدن نوین اسلامی» و تأثیرات و کارکردهای نقش وقف در در ایجاد الزامات تمدن نوین اسلامی» در محل ساختمان شهید سلیمانی سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار شد.
در ابتدای این همایش و پس از تلاوت آیاتی چند از کلام‌الله مجید، حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا عادل، معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه طی سخنانی با بیان اینکه از تمدن با عنوان پیشرفت و حرکت رو به جلوی نظام‌های مختلف که یرنامه‌هایی برای پیشرفت نظامات اجتماعی دارند، یاد می‌شود، اظهار کرد: این تمدن در حوزه اسلام بر مبنای قرآن کریم، آموزه‌های پیامبر کرم(ص) و اهل بیت(ع) یک تمدن الهی محسوب می‌شود.
فراز و نشیب تمدن اسلامی
وی با اشاره به اینکه تمدن اسلامی در طول تاریخ اسلام با فراز و نشیب‌های فراوانی مواجه شده است، گفت: طی قرن اخیر، تحولات بسیار جدی در حوزه تمدن اسلامی شکل گرفته که یکی از بزرگترین این تحولات، انقلاب اسلامی ایران جهت دستیابی به تمدن نوین اسلامی است.
عادل با بیان اینکه در تمامی سخنرانی‌های مقام معظم رهبری، به موضوع تمدن نوین اسلامی و ضرورت دستیابی به آن اشاره شده است، افزود: اوج این مطلب در بیانیه گام دوم انقلاب کاملاً مشهود است و رهبر معظم انقلاب اسلامی در این بیانیه اشاره کرده‌اند که غایت تمامی حرکت‌های نظام مقدس جمهوری اسلامی دستیابی به تمدن نوین اسلامی است که زمینه‌ساز ظهور امام زمان(عج) خواهد بود.
معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف با اشاره به جایگاه بسیار مهم وقف در تمدن اسلامی، تصریح کرد: از کارکردها و کاربری‌های وقف در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و ... که تأثیرات مستقیم و مهمی در سطح جامعه دارد، می‌توان در ایجاد تمدن نوین اسلامی بهره برد.
وی با بیان اینکه یکی از حوزه‌هایی که در موضوع عملیاتی کردن تمدن اسلامی در جامعه بسیار تأثیرگذار است، مقوله وقف است، گفت: تعداد ۶۰ مقاله به کمیسیون‌های مختلف اوقاف ارسال شد که از میان آن‌ها، ۱۳ مقاله مربوط به حوزه وقف بوده و از این تعداد نیز پنج مقاله به عنوان مقالات برتر در حوزه وقف شناخته شدند. همچنین یکی از این مقالات نیز به عنوان مقاله برتر در میان پنج مقاله برتر کل کمیسیون‌ها انتخاب شد.
تأثیر مقوله «وقف» بر ایجاد تمدن نوین اسلامی
در ادامه این مراسم، ارائه‌کنندگان مقالات به این همایش تخصصی، یک به یک در جایگاه مراسم حاضر شده و نسبت به ارائه توضیحاتی در رابطه با مقالات خود اقدام کردند.
ابتدا، نزهت احمدی، ارائه‌کننده مقاله «آسیب‌شناسی وقف در تاریخ معاصر ایران» که به صورت آنلاین با همایش در ارتباط بود، ضمن بیان توضیحاتی در رابطه با مقاله پژوهشی خود، اظهار کرد: پيشينه تاريخی وقف را می‌توان تا دوران بسيار كهن رسانيد. در زمانی كه انسان آغاز به نيايش و پرستش كرد، گاه با تخصيص شيئی كوچك به عنوان هديه و يا نذر به معبود خويش قدمی در راه شكل‌گيری وقف برداشت.
وی افزود: بعدها با شكل‌گيری اديان بزرگ، وقف صورتی جدی‌تر و كاربردی‌تر پيدا كرد. به طوری كه به نهادی مستقل تبديل شد و ساختار و سازمانی متشكل يافت و حكومت‌ها نيز كم و بيش سعی در نظارت و كنترل آن کردند؛ چراكه به درستی دريافتند اين نهاد قدرتمند كه ريشه در باورها و اعتقادات مردم داشت، به خوبی می‌توانست تأثيرات عميق و پايداری بر جامعه گذارد.
احمدی ادامه داد: جدای از تفاوت در باورهای دينی و مذهبی (از چند خدايی تا وحدانيت) كه در هر يك بنابر شرايط آن آیين، نذر و وقف تحقق يافته است، حتی در درون جامعه اسلامی نيز با تنوع موقوفات روبرو هستيم. از ساخت و نگهداری مهمترين مركز تجمع مسلمانان يعنی مسجد گرفته تا دستگيری از يتيمان و بی‌خانمانان و حتی رسيدگی به حيوانات از محل وقف، نشان از آن دارد كه وقف توانايی و كارآمدی بسياری در شناخت ضرورت‌ها و نيازهای جامعه داشته است.
آسیب‌شناسی وقف در دوران معاصر
وی تصریح کرد: آسیب‌شناسی وقف در دوران معاصر می‌تواند جهت‌دهی و برنامه‌ریزی برای کاربردی کردن وقف را عملی‌تر کند. تردیدی نیست که رویکرد اصلی وقف جنبه دینی دارد، اما اينكه در هر دوره تاريخی وقف تا چه ميزان موفق به شناسايی اولويت‌ها و نيازهای روزمرۀ جامعه بوده است و چگونه از توانايی‌های خود برای بهبود وضعيت جامعه استفاده کرده است، به طور قطع يكسان نيست. بی‌شك چگونگی نيازسنجی وقف و راهكارهای آن در جامعه، از موارد مهمی است كه می‌تواند تداوم وقف و روزآمد شدن آن را به همراه داشته باشد که خود راهی برای حفظ ارزش‌های اسلامی است.
احمدی بیان کرد: ترديدی نيست كه رشد و توسعه فناوری كه در سده اخير شيوه و سنت زندگی مردم را در بيشتر جوامع دستخوش تغيير و دگرگونی كرده است، اولويت‌ها و نيازهای آن‌ها را نيز تغيير داده است. حال با اين پرسش اساسی روبرو هستيم كه وقف در ايران معاصر، تا چه اندازه توانسته است خود را با اين تغييرات سازگار کند و همان رسالت پيشين خود را با رويكردی نوين ادامه دهد؟
وی افزود: برای پاسخ به چنين پرسشی، بايد ابتدا به آسيب‌شناسی عملكرد وقف در تاريخ معاصر ايران پرداخت و با بررسی موقوفات انجام شده، بازخورد و كاركرد اين موقوفات را تحليل کرد و روشن کرد كه آيا اين موقوفات توانسته‌اند خود را با اهداف و برنامه‌های ايران در تمدن نوين اسلامی سازگار کنند و جايگاه تاريخی خود را به عنوان نهادی تأثيرگذار حفظ كنند؟ اگر چنين نيست، علت و چرايی آن چيست؟ و چگونه می‌توان بر اين معضل فائق آمد و اين نهاد را در راستای نيازهای تمدن نوين اسلامی ساماندهی كرد؟
احمدی گفت: فرضيه ارائه شده آن است كه پيشرفت تمدن نوين و تغييرات ناشی از آن سريع‌تر از باورهای حاكم بر انديشه واقفان دستخوش تغيير شده است و از اين روی، وقف نتوانسته است به طور كامل نيازهای جامعه جديد اسلامی را شناسايی و خود را با آن هماهنگ کند.
نهاد وقف از منظر عبادی و اقتصادی
همچنین، در ادامه، زهرا پورشعبانیان که مقاله «آینده‌پژوهی وقف‌های جدید در تمدن نوین اسلامی» را در این همایش ارائه داده بود، ضمن ارائه توضیحاتی، در این رابطه بیان کرد: در تمدن نوین اسلامی، نهاد وقف از دو منظر عبادی و اقتصادی جایگاه ویژه‌ای دارد. عمومی شدن مالکیت خصوصی و توزیع عادلانه ثروت با حفظ جایگاه میراث معنوی، از عمده اهداف نهاد وقف در طول تاریخ بوده است.
وی ادامه داد: علیرغم جایگاه ویژه وقف، متأسفانه در گذر ایام عین مال موقوف به ویژه در مورد املاک ثبت شده، باعث شده بخشی از سرمایه ملی از گردش بیفتد و گاه بی‌مبالاتی متولیان وقف و اختلالات موقوف نیز باعث شده این نهاد مذهبی نتواند جایگاه حقوقی و اجتماعی خود را به نحو مطلوبی به دست آورد تا اثرات مطلوب آن در حیطه عمرانی و رفاهی شامل حال جامعه اسلامی شود.
پورشعبانیان تصریح کرد: در نتیجه این امر، بخشی از املاک و اراضی وقفی در گذر زمان دچار ویرانی و انهدام شده‌اند و این ویرانی صدمات جبران‌ناپذیری برای جامعه اسلامی به وجود آورده است. با این وصف در رقابت‌های تمدنی در عرصه‌های بزرگ جهانی و بین‌المللی، جایگاه نهاد وقف به عنوان نهادی مذهبی، اجتماعی و اقتصادی در جهان اسلام بسیار مورد تأکید است.
وی افزود: برای تسهیل در وضع کنونی و نیل به سوی آینده در تمدن نوین اسلامی، نقاط ضعف و قوت نهاد وقف در دنیای فعلی باید مورد بررسی قرار گیرد تا در حرکت به سوی آینده، این نقاط اصلاح و تهدید‌های پیش رو به فرصت‌های نوینی تبدیل شوند تا بتوان تمدن اسلامی را به جایگاه خود در عرصه رقابت و در عرصه اقتصاد و تجارت رساند.
پورشعبانیان بیان کرد: نیل به این هدف از طریق تجزیه و تحلیل دقیق ارکان نهاد وقف در بُعد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و بهره‌برداری به دست خواهد آمد و نتیجه آن دید روشن‌تر جوامع اسلامی و راهبردهای اصولی‌تر در حوزه مدیریت راهبردی به سمت اهداف نوین در حرکت به سوی آینده نوین خواهد بود.
رویکرد فقهی وقف
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی، سومین مقاله این همایش با عنوان «رویکرد فقهی وقف در تمدن نوین اسلامی» را ارائه داد و طی سخنانی اظهار کرد: وقف از احکام تأسیسی اسلام نیست، بلکه یک امر عرفی است که حدود و شرايط آن را عرف و بنای عقلانی تعيين می‌كند. این نهاد خیریه ریشه در فطرت انسان دارد. سابقه وقف به قدمت تاریخ اجتماعات بشری است. در میان قدیمی‌ترین اقوام و جوامع انسانی و در ادیان گذشته و حتی در میان بت‌پرستان، عقودی شبیه به وقف و نذر وجود داشته است.
خسروی تصریح کرد: با ظهور اسلام، این امر عرفی و انسانی مورد تأیید و امضای شرع انور قرار گرفت و با تحول معنوی که در مقاصد و شرایط آن ایجاد شد، علاوه بر انگیزه‌های غریزی و انسانی، انگیزه قوی‌تری با عنوان تقرب به خداوند به این امر عرفی قداست ویژه‌ای بخشید و منشأ برکات فراوانی شد و در بخش‌های حقوقی، اقتصادی، تربیتی و عبادی اسلام جایگاه خاصی یافت.
وی اظهار کرد: وقف از چنان ظرفیتی برخوردار است که می‌تواند همه هم‌نوعان از جمله غیر هم‌دینان را نیز زیر پوشش خود قرار دهد. جمعی از فقهای بزرگ قصد قربت را در صحت وقف شرط نمی‌دانند و حتی جمعی دیگر وقف برای کفار غیر محارب را محکوم به صحت می‌دانند. و این همه، نشانه ظرفیت و پویایی این نهاد مردمی و سنت نبوی است.
در ادامه، محمدصالح طیب‌نیا به بیان توضیحاتی در مورد مقاله خود با عنوان «واکاوی نقش وقف و امور خیریه در تمدن نوین اسلامی» به صورت آنلاین پرداخت و گفت: تمدن نوین اسلامی و راه‌های نیل و گسترش آن از مهمترین دغدغه‌های رهبران نواندیش اسلامی در قرون گذشته و اخیر بوده است.
وی افزود: از بارزترین آثار تمدن اسلامی در گذشته، اقبال عموم مردم و حاکمان به انجام امور خیر و به ویژه وقف بوده است که به اشکال مختلف همچون مراکز مذهبی همچون مساجد و هیئت‌ها، مراکز بهداشتی نظیر بیمارستان‌ها، مراکز آموزشی همچون مدارس، کتابخانه‌ها، حوزه‌های علمیه، مراکز نظامی و مراکز تفریحی در دوره‌های مختلف مورد توجه بوده و تأثیر بسزایی در تمدن‌سازی ایفا کرده است.
تأمین هزینه دانشگاه‌های برتر دنیا از طریق موقوفات
طیب‌نیا بیان کرد: اما در زمان فعلی با توجه به تغییرات گسترده در جوامع، وقف و امور خیر در جوامع اسلامی همچون ایران، همانند گذشته در دوران طلایی خود نبوده و افول کارآمدی آن دیده می‌شود. این در حالی است که رویکرد به این امر در کشورهای توسعه یافته با اقبال بسیار همراه بوده، حتی بسیاری از دانشگاه‌های برتر دنیا بیشتر هزینه‌های خود را از طریق موقوفات تأمین و از آن در جهت تمدن‌سازی بهره می‌برند.
وی تصریح کرد: در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و با بررسی سخنان مقام معظم رهبری در مورد تمدن‌سازی نوین اسلامی، به تبیین نقش وقف و نیکوکاری در رشد و پیشرفت مادی، معنوی مسلمانان به دو شکل نهادسازی اقتصادی در قالب فقرزدایی، ایجاد رفاه عمومی و ممانعت از انباشت ثروت و نهادسازی فرهنگی در قالب ارتقای ارزش‌های الهی و معنوی، خردورزی و علم‌آموزی پرداخته شد.
همچنین، آخرین مقاله ارائه شده در این همایش، مقاله «تأثیرات و کارکردهای نقش وقف در در ایجاد الزامات تمدن نوین اسلامی» نوشته مهدی اثنی‌عشران و سیدمصطفی طباطبایی بود.
سیدمصطفی طباطبایی طی سخنانی در رابطه با ویژگی‌های این مقاله بیان کرد: نهاد وقف از جمله مؤلفه‌های تمدن‌‌ساز در تاریخ بشریت، به‌ویژه تمدن‌های دینی به شمار می‌رود، به‌گونه‌ای که مطالعه هر تمدنی بدون توجه به این نهاد کاری ابتر و ناقص خواهد بود.
وی در ادامه با بیان اینکه تاکنون تعریف دقیقی از تمدن نوین اسلامی ارائه نشده است، گفت: به همین دلیل تحقق تمدن نوین اسلامی نیز بدون در نظر گرفتن الزامات و بایسته‌های نهاد وقف در آن، امری دشوار یا حتی غیر ممکن است.
کارکرد وقف در شکل‌گیری تمدن اسلامی
طباطبایی ادامه داد: الزامات، تأثیرات و کارکردهای نهاد وقف در شکل‌گیری تمدن نوین اسلامی با بررسی دستاور‌دهای این نهاد در طول تمدن اسلامی موضوع اصلی این پژوهش است. ساختار اصلی نظریه تمدن نوین اسلامی چیست؟ کارکردهای مختلف نهاد وقف در طول تمدن اسلامی کدام بوده؟ و الزامات و بایسته‌های این نهاد در راستای ایجاد تمدن نوین اسلامی چیست؟ از سؤالات اصلی این پژوهش به شمار می‌رود که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و بررسی اسناد به آن‌ها پاسخ داده شده است.
وی در پایان سخنان خود اظهار کرد: چگونگی الزام به ایجاد ظرفیت‌های مختلف این نهاد در راستای پاسخ‌دهی به نیاز جامعه در تمدن نوین اسلامی از نتایج این پژوهش است.
در پایان ارائه هر یک از این مقالات، اعضای هیئت رئیسه همایش شامل حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا عادل، معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف، حجت‌الاسلام سیدمحمد نقیب، رئیس دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، حسین قشقایی، رئیس مرکز پژوهشی وقف، حجت‌الاسلام سیداحمد سجادی، رئیس دانشگاه علوم قرآنی اصفهان، زهرا طاهری‌پور، رئیس دانشکده رفاه و سیدمصطفی ملیحی، دانش‌آموخته دکترای حقوق خصوصی به بیان نکاتی در رابطه با مقالات ارائه شده پرداختند.
یادآور می‌شود، در پایان برگزاری این همایش نیز طی مراسمی با حضور اعضای هیئت رئیسه از مقالات برگزیده همایش تجلیل و قدردانی شد.