کتاب‌های زیادی بر اساس دیدگاه کلامی تاریخی و با بهره‏‬ گیری از مصادر اولیه مهدویت نگاشته شده است که در ادامه به بخشی از مهمترین آنها اشاره خواهیم کرد.

به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر برشی از کتاب «معرفت امام زمان (عج)» اثر ابراهیم شفیعی سروستانی است که در ادامه می‌خوانید؛

برای آشنایی بیشتر مخاطبان به بررسی منابعی می‌پردازیم که بر اساس شناخت باور مهدوی و فرهنگ انتظار تدوین و منتشر شده اند.

الف) منابع دیدگاه کلامی تاریخی

پرداختن به همه کتاب‌هایی که از قرن‌ها پیش تاکنون با دیدگاه یاد شده نوشته شده اند، در گنجایش این پژوهش نیست. پس به ناچار، تنها عنوان‌ها، نویسندگان و سرفصل‌های برخی از مهم‌ترین این کتاب‌ها را که در واقع، مصادر اصلی باور مهدوی شیعی به شمار می‌آیند، به ترتیب تاریخ می‌آوریم.

یک. کتاب‌های کهن

این کتاب‌ها در شمار مجموعه کتاب‌های حدیثی یا تاریخی شیعه‌اند که بخشی از آنها به بررسی ابعاد اعتقادی و تاریخی باور مهدوی اختصاص یافته است:

۱. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م ۳۲۸ یا ۳۲۹ ه‌. ق)، ۸ جلد، چاپ چهارم: تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵.

کتاب الکافی جزو کتاب‌های چهارگانه (کتب اربعه) روایی شیعه است. این مجموعه هشت جلدی در مجموع بین ۱۶ تا ۱۸ هزار روایت را در خود جمع کرده و شامل سه بخش کلی اصول (جلد ۱ و ۲)، فروع (جلد ۳ ۷) و روضه (جلد ۸) است. «اصول کافی»، دربردارنده روایات اعتقادی، «فروع کافی»، دربردارنده روایات فقهی و عبادی و «روضه کافی» شامل روایات اخلاقی و موضوع‌های پراکنده دیگر است.

جلد اول و دوم کتاب الکافی که مباحث اعتقادی را دربردارد، با عنوان اصول کافی در چهار جلد ترجمه شده و در دست‏رس همه علاقه‬ مندان به معارف شیعی قرار گرفته است. [۱]

بخش بزرگی از جلد اول (متن عربی) این کتاب (صص ۱۶۸ ۵۵۴) با عنوان «کتاب الحجّة» به مباحث مختلف مرتبط با موضوع امامت، اعم از مباحث نظری و تاریخی اختصاص دارد. برخی از موضوع‌هایی که در ابواب مختلف این کتاب بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: وجود حجت خدا در هستی؛ ویژگی‌های امامان معصوم (ع)؛ دلایل امامت هر یک از امامان شیعه از جمله امام مهدی (ع)؛ کسانی که در دوران غیبت امام مهدی (ع) را دیده‌اند؛ ویژگی‌های عصر غیبت؛ نهی از تعیین وقت برای ظهور و.... در ادامه همین کتاب با عنوان «ابواب التاریخ»، شاهد تاریخ زندگانی پیامبر اعظم (ص) و امامان معصوم (ع) هستیم.

گفتنی است در جلد هشتم الکافی نیز به صورت پراکنده، احادیثی در زمینه برخی ویژگی‌های آخرالزمان، نشانه‌های ظهور و مانند آن آمده است. [۲]

عزیزانی که علاقه‬ مندند مباحث یاد شده را در متن ترجمه شده جست‏‬ وجو کنند، می‌توانند به جلد اول این کتاب (صص ۲۳۶- ۳۹۵) و جلد دوم آن مراجعه کنند.

۲. کمال الدین و تمام النعمة، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین، معروف به ابن بابویه و شیخ صدوق (م ۳۸۱ ه‌. ق)، ۲ جلد، تحقیق و تصحیح: علی‬ ‏اکبر غفاری، ترجمه: منصور پهلوان، چاپ اول: قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۰.

چنان‌که شیخ صدوق (ره) در مقدمه این کتاب آورده، امام مهدی (ع) در رؤیایی صادقه، دستور نگارش کتاب یاد شده را به ایشان داده است. کتاب کمال الدین و تمام النعمة که یکی از مصادر منحصر به فرد موضوع مهدویت به شمار می‌آید، مشتمل بر یک مقدمه و ۵۸ باب است. در مقدمه این کتاب، به برخی شبهه‌ها در مورد امام مهدی (ع) پاسخ داده شده و در ابواب کتاب، موضوع‌های متنوعی بررسی شده است. برخی از موضوع‌های بررسی شده در این ابواب به این شرح است: احوال کسانی که عمرهای طولانی داشته‌اند؛ دلایل نیاز مردم به امام؛ روایاتی که از پیامبر اعظم (ص) و امامان معصوم در مورد غیبت امام دوازدهم وارد شده است؛ میلاد امام مهدی (ع)؛ کسانی که آن حضرت را دیده‌اند؛ توقیعاتی که از امام مهدی (ع) رسیده است و....

۳. کتاب الغیبة، ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم بن جعفر، معروف به نعمانی (از علمای قرن چهارم هجری قمری)، تحقیق و تصحیح: علی‏اکبر غفاری، ترجمه: محمدجواد غفاری، چاپ دوم: تهران، صدوق، ۱۳۷۶.

کتاب یاد شده مشتمل بر یک مقدمه و ۲۶ باب است. نویسنده در مقدمه نسبتاً طولانی این کتاب، به بیان دلایل و انگیزه نگارش کتاب پرداخته و موضوع‌های گوناگونی را در ابواب مختلف آن بررسی کرده که مهم‌ترین آنها به این شرح است: ضرورت شناخت امام (ع)؛ غیبت امام زمان (ع)؛ ویژگی‌های حضرت صاحب الزمان (ع)؛ نشانه‌های پیش از ظهور؛ وضع شیعه هنگام قیام قائم (ع) و....

۴. الإرشاد فی معرفة حجج اللّه‏ علی العباد، محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید (م ۴۱۳ ه‌. ق)، ۲ جلد، ترجمه و شرح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، علمیه اسلامیه، بی‌تا.

این کتاب، مجموعه کاملی از تاریخ زندگانی و شرح احوال و اوصاف امامان شیعه است که در یک مقدمه و ۴۰ باب سامان یافته است. باب ۳۵ تا ۴۰ این کتاب به امام مهدی (ع) اختصاص دارد و موضوع‌های مختلف مرتبط با آن امام بررسی شده است که از آن جمله به این موضوع‌ها می‌توان اشاره کرد: تاریخ ولادت؛ ادله امامت؛ معجزات؛ نشانه‌های ظهور و....

شیخ مفید رساله‌های مستقلی نیز درباره غیبت امام عصر و پاسخ به پرسش‌ها و شبهه‌های مطرح در این زمینه دارد که از آن جمله می‌توان به الرسالة فی الغیبة [۳] (چهار رساله مستقل) و الفصول العشرة فی الغیبة [۴] اشاره کرد.

۵. کتاب الغیبة، محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی (م ۴۶۰ ه‌. ق)، تحقیق: عباداللّه‏ طهرانی و علی احمد ناصح، چاپ دوم: قم، مؤسسة المعارف الإسلامیه، ۱۴۱۷ ه . ق.

این کتاب که در مجموعه معارف مهدوی شیعه جایگاه ویژه و قابل توجهی دارد، از دیرباز مورد توجه علما و اندیشمندان مسلمان بوده است و بسیاری از کسانی که در سده‌های اخیر به نگارش کتاب در این زمینه پرداخته‌اند، از آن بهره برده‌اند.

شیخ طوسی در مقدمه کتاب یادآور می‌شود که این کتاب را برای بررسی مباحث مختلف مرتبط با غیبت حضرت صاحب‏‬ الزمان (ع)، دلیل آغاز غیبت و علت استمرار آن و همچنین پاسخ‏گویی به شبهه‌ها و پرسش‌هایی که مخالفان مطرح کرده‌اند، نگاشته است.

برخی از مهم‌ترین موضوع‌هایی که در این کتاب بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: امامت امام عصر (ع) در زمان غیبت و دلایل موجود در این زمینه؛ اثبات تولد آن حضرت؛ برخی از توقیع‌های صادر شده از سوی آن حضرت؛ معرفی برخی از کسانی که در دوران غیبت صغرا، توفیق وکالت و نمایندگی امام مهدی (ع) را داشته‌اند؛ بیان برخی نشانه‌های ظهور و....

شیخ محمد رازی، کتاب یاد شده را ترجمه و انتشارات کتاب‏‬ فروشی اسلامیه آن را با نام تحفه قدسی در علائم ظهور مهدی موعود (ع) در سال ۱۳۵۰ منتشر کرده است.

در سال‌های اخیر نیز دو ترجمه از این کتاب منتشر شده که مشخصات آنها به شرح زیر است:

ترجمه اول توسط آقای عباس جلالی صورت گرفته و در سال ۱۳۸۴ با عنوان خورشید در نهان در دو جلد از سوی انتشارات مؤسسه تعاون امام خمینی (ره) (قم) منتشر شده است. ترجمه دوم توسط آقای مجتبی عزیزی انجام و در سال ۱۳۸۶ به همراه متن عربی کتاب از سوی انتشارات مسجد مقدس جمکران منتشر شده است.

۶. إعلام الوری بأعلام الهدی، [۵] فضل بن حسن طبرسی معروف به امین الإسلام طبرسی (۴۶۸ ۵۴۸ ه‌. ق)، ۲ جلد، تحقیق: مؤسسة آل‏البیت (ع) لإحیاء التراث، چاپ اول: قم، مؤسسة آل‏البیت (ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۷ ه. ق.

این کتاب دربردارنده تاریخ زندگانی، دلایل و معجزه‌ها و فضائل و مناقب پیامبر اعظم (ص) و اهل‏بیت عصمت و طهارت (ع) است. در بخش پایانی کتاب یاد شده، مباحث مختلف مرتبط با امام دوازدهم شیعیان در پنج باب به شرح زیر بررسی شده است: نام، کنیه، لقب، محل تولد، نام مادر امام دوازدهم و کسانی که آن حضرت را دیده‌اند؛ روایاتی که در زمینه امامت امام دوازدهم از پدران آن حضرت رسیده است؛ چگونگی استدلال به روایات برای اثبات امامت آن حضرت، دلایل و نشانه‌هایی که در دوران غیبت صغرا از آن حضرت آشکار شده است و بر امامت ایشان دلالت می‌کنند، برخی از توقیعات (نامه‌ها و پیام‌هایی) که از آن حضرت رسیده است، کسانی که آن حضرت را دیده اند یا وکیل ایشان بوده‌اند؛ نشانه‌های سال و روز قیام قائم (ع)، سیره آن حضرت در زمان ظهور و خصال ظاهری آن حضرت؛ پاسخ‏گویی به شبهه‌ها و پرسش‌هایی که مخالفان مطرح می‌کنند.

۷. کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، علی بن عیسی بن أبی الفتح الإِربلی (م ۶۹۳ ه‌. ق)، ۳ جلد، چاپ دوم: بیروت، دارالأضوا، ۱۴۰۵ ه . ق.

کتاب یادشده که دوره کامل تاریخ زندگی و فضائل و مناقب پیامبر اکرم (ص) و اهل‏بیت گرامی ایشان است، از دیرباز مورد توجه اهل تحقیق بوده و به دلیل نیکویی روش، روشنی عبارات، امانت در نقل و استناد به مصادر مورد قبول شیعه و اهل سنّت ستایش شده است. [۶]

بخشی از جلد سوم این کتاب (صص ۲۳۳ ۲۶۳) به شرح حال امام دوازدهم اختصاص یافته و در آن، این موضوع‌ها بررسی شده است: تاریخ زندگی؛ دلایل امامت؛ نشانه‌های ظهور؛ ویژگی‌های ظاهری؛ معجزات؛ توقیعات و....

۸. إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، محمد بن حسن حُرّ عاملی (م ۱۱۰۴ ه‌. ق)، ۷ جلد، تصحیح: سید هاشم رسولی محلاتی، ترجمه: احمد جنتی، چاپ اول: تهران، دارالکتب الإسلامیه، ۱۳۶۶.

این کتاب بر اساس گفته نویسنده آن، دربردارنده بیش از بیست هزار حدیث و دلیل نقلی در زمینه اثبات نبوت خاصه حضرت خاتم‏الانبیاء (ص) و امامت ائمه اطهار (ع) است. از مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب یاد شده این است که در بررسی زندگی پیامبر اکرم (ص) و هر یک از ائمه اهل‏بیت (ع)، روایاتی را که در کتاب‌های معروف و معتبر شیعه و اهل سنّت درباره این بزرگواران آمده، به تفکیک، نقل و بررسی کرده است.

بخش پایانی کتاب إثبات‬ ‏الهداة که دربردارنده قسمتی از جلد ششم (صص ۲۲۹ ۲۵۹) و تمامی جلد هفتم این کتاب است، به امام دوازدهم حضرت صاحب‌الزمان (ع) اختصاص یافته و موضوع‌های زیر در آن مطرح شده است: نصوصی که از طریق شیعه و اهل سنّت در زمینه امامت صاحب‌الزمان (ع) وارد شده است؛ معجزات صاحب‌الزمان (ع)؛ صفات امام مهدی (ع) و نشانه‌های خروج آن حضرت؛ ردّ اندیشه‌های غلات و....

۹. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (ع)، محمدباقر مجلسی معروف به علامه مجلسی (۱۰۲۷ ۱۱۱۰ ه. ق)، ۱۱۰ جلد، چاپ سوم: بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ه‌.ق.

کتاب یاد شده یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های روایی شیعه به شمار می‌آید و دربردارنده روایات بسیاری در زمینه‌های مختلف اعتقادی، اخلاقی، فقهی و تاریخی است. سه جلد از این کتاب؛ یعنی جلدهای ۵۱ تا ۵۳ با عنوان «تاریخ الحجة» به بررسی جنبه‌های زندگی امام عصر (ع) از تولد تا غیبت و از غیبت تا ظهور اختصاص دارد و در آن، بخش عمده‌ای از روایاتی که در هر یک از این زمینه‌ها از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) نقل شده، جمع‏آوری گردیده است.

مجلدات یاد شده که دربردارنده مطالب جلد ۱۳ از چاپ‌های قدیمی بحارالانوار است، بارها ترجمه شده و برای همه علاقه‬ ‏مندان قابل استفاده است. معروف‌ترین این ترجمه‌ها، ترجمه علی دوانی (ره) است که با نام مهدی موعود (ع) از سوی انتشارات دارالکتب الاسلامیة منتشر شده است. انتشارات مسجد مقدس جمکران نیز این کتاب را با ترجمه حسن بن محمد ولی ارومیه‌ای منتشر کرده است.

برخی از مهم‌ترین موضوع‌هایی که در مجلدهای سه‬ ‏گانه بحارالأنوار بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: ولادت و احوال مادر امام مهدی (ع)؛ اسامی، القاب و کنیه‌ها؛ نهی از تسمیه آن حضرت؛ صفات، علامات و نسب؛ آیاتی که به قیام قائم تأویل شده‌اند؛ اخباری که از پیامبر و ائمه معصومین درباره آن حضرت رسیده است (به تفکیک)؛ اخبار کسانی که در طول تاریخ عمرهای طولانی داشته اند؛ معجزه‌های امام مهدی (ع)؛ احوال سفیران آن امام در زمان غیبت صغرا؛ احوال کسانی که به دروغ، ادعای بابیت و سفارت از سوی آن حضرت کرده‌اند؛ معرفی کسانی که آن حضرت را دیده‌اند؛ علت غیبت و چگونگی بهره ‏مندی مردم از امام عصر (ع) در زمان غیبت؛ فضیلت انتظار و آنچه شایسته است در زمان غیبت بدان عمل شود؛ معرفی کسانی که در زمان غیبت کبرا آن حضرت را دیده اند؛ نشانه‌های ظهور؛ ویژگی‌های روز ظهور و چگونگی و مدت حکومت آن حضرت؛ سیره و اخلاق آن حضرت و یارانش؛ آنچه هنگام ظهور اتفاق می‌افتد؛ رجعت؛ توقیعات و....

گفتنی است در پایان جلد ۵۳ بحار الأنوار، کتاب جنه‏‬ المأوی اثر حاج میرزا حسین نوری آمده است که در آن به احوال کسانی می‌پردازد که در دوران غیبت کبرا توفیق تشرف به خدمت امام عصر (ع) را یافته اند.

دو کتاب جدید

در سال‌های اخیر نیز کتاب‌های زیادی بر اساس دیدگاه کلامی تاریخی و با بهره گیری از مصادر اولیه مهدویت نگاشته شده که برخی از آنها به شرح زیر است:

۱. إلزام الناصب فی إثبات الحجّة الغایب (ع)، شیخ علی یزدی حائری (م ۱۳۳۳ ه‌. ق)، ۲ جلد، چاپ دوم: قم، مکتبه‬ ‏الرضی، ۱۴۰۴ ه . ق.

جلد اول این کتاب شامل این مباحث است: لزوم وجود حجت الهی در زمین؛ معرفت امام (ع)؛ بشارت‌های الهی به ظهور امام مهدی (ع) در قرآن و دیگر کتاب‌های آسمانی؛ اخبار پیامبر و ائمه معصومین (ع) به ظهور حجت (ع)؛ آیاتی که به امام مهدی (ع) تفسیر شده‌اند؛ امکان غیبت و کسانی از انبیا و اولیا که غیبت داشته اند؛ فلسفه غیبت و....

در جلد دوم این کتاب نیز این عنوان‌ها به چشم می‌خورد: حکایت کسانی که در زمان غیبت کبرا ادعای رؤیت کرده‌اند؛ اخبار اهل سنّت به وجود حجت (ع)؛ نشانه‌های ظهور؛ حوادث عصر ظهور و رجعت و....

این کتاب توسط سید محمدجواد مرعشی نجفی ترجمه و با نام چهره درخشان امام زمان (ع) در سه جلد منتشر شده است.

۲. دادگستر جهان، ابراهیم امینی، چاپ هجدهم: قم، شفق، ۱۳۷۸.

نویسنده این کتاب با بهره گیری از قالب گفت‏‬ وگو و مناظره میان چند نفر که در کتاب از آنها با عنوان «آقای هوشیار»، «مهندس مدنی»، «دکتر امامی»، «فهیمی» و… یاد شده، به مهم‌ترین پرسش‌های مطرح در حوزه مهدویت و انتظار پاسخ داده است.

در مقدمه چاپ جدید این کتاب چنین آمده است: عقیده به وجود مهدی و امام زنده غایب یک عقیده اسلامی است و از ارکان مذهب امامیه به شمار می‌رود. عقیده‌ای است قطعی که به وسیله اخبار متواتر و قطعی‬ ‏الصدور به اثبات رسیده و قابل تشکیک نخواهد بود. لیکن بسیاری از مسائل مربوط به آن نیاز به تحقیق و بررسی دارد.... چون در این باره، اشکالات زیادی از جانب مخالفین، کتباً و شفاهاً در بین قشر جوان و تحصیل‏کرده، القا می‌شد که نیاز به پاسخ‌گویی داشت.... نگارنده از سال‌های قبل به این نیاز توجه داشت و به همین منظور درصدد تألیف کتابی برآمد که مطالب صحیح مربوط به امام زمان را به خوانندگان عرضه دارد و پاسخ‏گوی مشکلاتشان باشد.

برخی از مهم‌ترین مباحثی که در این کتاب به آنها پرداخته شده، از این قرار است:

آغاز عقیده به مهدی (ع)؛ احادیث مهدی در کتب سنیان؛ مهدی‌های غیرواقعی؛ خانواده پیامبر و یازده امام از مهدی خبر داده اند؛ مهدی‏‬‌گری و جهود و ایرانیان؛ مهدی در سایر ادیان؛ قرآن و مهدویت…؛ غیبت صغرا و کبرا؛ چرا از اول، غیبت کامل واقع نشد؟؛ فلسفه غیبت؛ … تحقیقاتی در طول عمر، مسکن امام زمان، علائم ظهور و....

۳. امامت و مهدویت، لطف‏اللّه‏ صافی گلپایگانی، ۲ جلد، چاپ اول: قم، انتشارات اسلامی، ۱۳۶۵.

این کتاب، مجموعه‌ای از مقاله‌ها و کتاب‌هایی است که پیش از این به صورت مستقل چاپ و منتشر شده است. عنوان‌های آثار منتشر شده در این مجموعه به شرح زیر است: انتظار عامل مقاومت؛ فروغ ولایت؛ وابستگی جهان به امام زمان (ع)؛ عقیده نجات‏بخش؛ اصالت مهدویت؛ معرفت حجت خدا؛ نوید امن و امان؛ پاسخ به ده پرسش.

۴. امام مهدی (ع) از ولادت تا ظهور (ترجمه الإمام المهدی (ع) من المهد إلی الظهور)، سید محمدکاظم قزوینی (۱۳۰۸ ۱۳۷۳)، ترجمه: حسین فریدونی، چاپ اول: تهران، آفاق، ۱۳۷۶.

کتاب یاد شده که در شمار محدود کتاب‌های ارزشمند نگاشته شده در سال‌های اخیر است، ۲۴ فصل دارد که عنوان آنها به این شرح است: امام زمان (ع) کیست؟؛ نام و نسب حضرت؛ بشارات قرآن؛ بشارات احادیث نبوی؛ بشارات احادیث اهل بیت (ع)؛ آیا امام زمان (ع) به دنیا آمده است؛ چگونه از دیده‌ها نهان شده است؟؛ پنهانی کوتاه مدت؛ نایبان چهارگانه؛ چه کسانی در غیبت کوتاه، آن حضرت را دیده اند؛ پنهانی بلند مدت؛ چه کسانی در غیبت بلند، آن حضرت را دیده‌اند؟؛ چگونه تا امروز عمر کرده است؟؛ هنگام ظهور؛ اوصاف و علائم آن حضرت؛ نشانه‌های ظهور؛ مدعیان دروغین مهدویت و مهدی‌خوانده‌ها؛ چگونگی و محل ظهور؛ چگونگی تسلیم شدن قدرت‌ها؛ چگونگی حکومت به هنگام ظهور؛ جامعه در عصر ظهور؛ شمار سال‌های زمام‏داری؛ پایان زندگی آن حضرت؛ پس از آن حضرت.

۵. روزگار رهایی (ترجمه یوم‏‬ الخلاص)، کامل سلیمان، ۲ جلد، ترجمه: علی ‏اکبر مهدی‏‬ پور، چاپ سوم: تهران، آفاق، ۱۳۷۶.

کتاب یادشده از نظر جامعیت مباحث، کثرت تتبع روایات، روانی و شیوایی نگارش و نگاهی جدید به برخی روایات قابل توجه است. عنوان‌های فصل‌های بیست‌گانه این کتاب به شرح زیر است: مهدی منتظر کیست؟؛ سیمای حضرت مهدی (ع)؛ میلاد مسعود؛ راز غیبت؛ استفاده از امام غایب؛ راز طول عمر؛ غیبت صغرا؛ غیبت کبرا؛ دوران حیرت؛ انتظار؛ یاران امام زمان (ع)؛ روزگار رهایی؛ فرود آمدن حضرت عیسی (ع)؛ دولت حق؛ نشانه‌ها؛ اهل آخرالزمان؛ نشانه‌های خارق‬ العاده؛ آشوب‌های جهانی؛ آشوب‌های بیگانگان؛ انقلابی‌ها و شورشی‌ها.

در پایان چاپ فارسی این کتاب، فهرست‌های ارزشمندی آمده که برای پژوهش‏گران بسیار قابل استفاده است.

سه دیگر کتاب‌ها

برای آشنایی کسانی که قصد پژوهش در حوزه مباحث مهدوی را دارند، دو مجموعه حدیثی و چند کتاب‏نامه را معرفی می‌کنیم:

۱. منتخب الأثر فی الإمام الثانی عشر (ع)، لطف‏اللّه‏ صافی گلپایگانی، ۳ جلد، چاپ اول: قم، مکتب المؤلف، ۱۴۲۲ ه . ق.

این کتاب که برای نخستین بار در سال ۱۳۳۳ (برابر با ۱۳۷۳ ه. ق) به چاپ رسیده، دربردارنده ۱۲۸۷ حدیث در موضوع‌های مختلف مرتبط با امام مهدی (ع) است که با بهره‌گیری از ۳۹۰ کتاب از منابع معتبر شیعه و اهل سنّت مربوط به تفسیر، حدیث، عقاید، فقه، رجال، تاریخ، لغت و… نوشته شده است.

کتاب یادشده در یازده باب و ۹۴ فصل سامان یافته و در هر باب، احادیث مرتبط با یک یا چند موضوع مشخص، جمع‏آوری و دسته‏بندی شده است. مهم‌ترین موضوع‌هایی که در ابواب یازده‏گانه کتاب بدان‌ها پرداخته شده، به این شرح است: خلفای دوازده‏گانه پیامبر اکرم (ص) و اینکه تعداد آنها به تعداد نقبای بنی‌اسرائیل و حواری عیسی (ع) است؛ اسامی امامان دوازده‬ ‏گانه؛ ظهور مهدی (ع)؛ اسماً، اوصاف، خصایص و شمایل آن حضرت؛ ولادت امام مهدی (ع)، کیفیت و تاریخ آن و…؛ حالات و معجزات امام مهدی (ع) در دوران غیبت صغرا و ذکر کسانی که در این دوران به مقام سفارت رسیدند؛ حالات و معجزات امام مهدی (ع) در دوران غیبت کبرا و ذکر کسانی که در این دوران موفق به زیارت آن حضرت شدند؛ نشانه‌های ظهور و آنچه قبل از ظهور اتفاق می‌افتد؛ آنچه پس از ظهور امام مهدی (ع) اتفاق می‌افتد؛ حالات اصحاب و یاران آن حضرت؛ مدت حکومت آن حضرت پس از ظهور و کیفیت زندگی او در میان مردم و…؛ فضیلت انتظارِ فرج، تکالیف شیعه، فضیلت کسانی که آن حضرت را درک و ایشان را اطاعت کنند، کیفیت تسلیم و صلوات بر ایشان، دعاهای آن حضرت و....

چنان‌که خود نویسنده در مقدمه جلد اول تصریح می‌کند، وی درصدد جمع‏آوری همه احادیث مربوط به موضوع‌های مختلف مرتبط با امام مهدی (ع) نبوده و در هر زمینه، تنها به بیان نمونه یا نمونه‌هایی از احادیث موجود بسنده کرده است.

یکی از ویژگی‌های مهم کتاب یاد شده این است که با استفاده از آن می‌توان به وجود تواتر [۷] در زمینه بسیاری از موضوع‌های مرتبط با امام مهدی (ع) و اتفاق نظر شیعه و اهل سنّت در زمینه بسیاری دیگر از این موضوع‌ها پی برد.

۲. معجم أحادیث الامام المهدی (ع)، مؤسسة المعارف الإسلامیة، تحت اشراف: علی کورانی، ۵ جلد، چاپ اول: قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۱ ه . ق.

در این مجموعه پنج جلدی که با استفاده از ۴۰۸ کتاب از منابع تفسیری، روایی، تاریخی و… شیعه و اهل‏‬ سنت تدوین شده، در مجموع، ۱۹۴۱ حدیث از احادیث پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت در موضوع امام مهدی (ع) و مباحث مختلف مرتبط با آن حضرت، جمع‬ ‏آوری و دسته‬ ‏بندی شده است.

در این کتاب، ذیل هر موضوع، یک یا چند حدیث که در مصادر اولیه و متقدم ذکر شده اند، در متن آمده و در زیرنویس نیز به حدیث یا احادیث مشابهی که در همان موضوع در دیگر مصادر یافت می‌شود، اشاره شده است. از این رو، با احتساب احادیث مشابه، تعداد روایات این مجموعه بسیار فراتر از رقم یادشده خواهد بود.

از آنجا که در این مجال اندک، امکان معرفی همه موضوع‌های این کتاب وجود ندارد، تنها به معرفی اجمالی مجلدهای پنج‏‬ گانه این کتاب بسنده می‌کنیم:

جلد اول و دوم، به احادیث نقل شده از پیامبر اکرم (ص) اختصاص دارد که بیشتر از طریق اهل سنت روایت شده و در آنها ۵۶۰ حدیث در نزدیک به ۱۰۰ عنوان، دسته‬ ‏بندی و ارائه شده است.

جلد سوم و چهارم دربردارنده نزدیک به ۸۷۶ حدیث از ائمه معصومین (ع) است. گفتنی است در این دو جلد، احادیث هر یک از امامان به طور جداگانه، دسته‏‬ بندی و عنوان‏‬ گذاری شده است.

در جلد پنجم نیز ۵۰۵ حدیث که در آنها برخی آیات قرآن به امام مهدی (ع) و موضوع‌های مختلف مرتبط با ایشان تفسیر و تأویل شده اند، دسته‬ ‏بندی و ارائه شده است.

۳. در جست‬ وجوی قائم (معرفی ۱۸۵۲ جلد کتاب پیرامون احوالات حضرت بقیه اللّه‏ الأعظم امام زمان (ع))، سیدمجید پورطباطبایی، چاپ اول: قم، مسجد مقدس صاحب‌الزمان قم (جمکران)، ۱۳۷۰.

۴. کتاب‏نامه حضرت مهدی (ع) (معرفی بیش از ۲۰۰۰ عنوان کتاب مستقل به زبان‌های مختلف)، ۲ جلد، علی اکبر مهدی‏پور، چاپ اول: قم، مؤسسه چاپ الهادی، ۱۳۷۵.

۵. دائرة المعارف موعود آخرالزمان: مأخذشناسی جامع مهدویت، زیر نظر اسماعیل شفیعی سروستانی، ۷ جلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر (ع)، ۱۳۸۴ ۱۳۸۶.

در این مجموعه، آثاری که از قرن چهارم تا پانزدهم هجری قمری در زمینه موضوع مهدویت و منجی‏گرایی تألیف و منتشر شده‌اند (حدود ۲۰۰۰ کتاب) به ترتیب حروف الفبا معرفی و محتوای آنها توصیف شده است. در پایان هر جلد از مجلدات این مجموعه نیز فهرست‌های متعددی برای بازیابی بهتر اطلاعات موجود در کتاب‌های معرفی شده، آمده است که از آن جمله می‌توان به فهرست موضوعات، اعلام (اشخاص و اماکن) و کتاب‌های معرفی شده، اشاره کرد.

ب) منابع دیدگاه فرهنگی اجتماعی

برخی از مهم‌ترین آثاری که با استفاده از آنها می‌توان به شناختی نسبتاً جامع از دیدگاه فرهنگی اجتماعی رسید، به شرح زیر است:

۱. خورشید مغرب (غیبت، انتظار، تکلیف)، محمدرضا حکیمی، چاپ اول: تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲.

کتاب یاد شده در شمار محدود آثار ارزشمندی است که در سال‌های اخیر در زمینه فرهنگ مهدوی نوشته شده است.

نویسنده گران‏مایه این کتاب در مقدمه خود بر این نکته تأکید می‌کند که «آرمان والا، در کار ابلاغ حقایق مذهبی، گسترش تربیت صحیح و برپایی قسط و عدالت بوده است، در همه شئون جامعه، به ویژه در امور اقتصادی و معیشتی برای همگان که صورت نهایی آن در حکومت مهدی (ع) تحقق خواهد یافت.» بر همین اساس، در فصل‌های مختلف کتاب به ویژه از فصل یازدهم به بعد تلاش می‌کند از جامعه ایده‌آل مهدوی، پلی به جامعه امروز مسلمانان بزند و راهی برای تحقق آن آرمان متعالی در دوران غیبت بیابد؛ زیرا به گفته او: «خلقی که در انتظار ظهور مصلح به سر می‌برد، باید خود صالح باشد.» عنوان فصل‌های این کتاب به شرح زیر است: میلاد؛ شمایل و سیرت؛ غیبت؛ در کتاب‌های پیشینیان؛ در کتاب‌های مسلمین (اهل سنّت)؛ در کتاب‌های مسلمین (شیعه)؛ در قرآن کریم؛ در سوره قدر؛ در علوم عقلی؛ در علوم تجربی؛ در فلسفه تربیتی و سیاسی؛ غیبت مقاومت، نه غیبت تسلیم؛ انتظار؛ در طلب خورشید.

۲. درآمدی بر استراتژی انتظار، اسماعیل شفیعی سروستانی، ۳ جلد در یک مجلد، چاپ اول: تهران، موعود عصر، ۱۳۸۱-۱۳۸۳.

«در جلد اول این اثر، نگارنده از دریچه «باور مهدوی» سعی در عرضه تحلیلی کلی از اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران اسلامی (طی دو دهه اخیر) دارد تا پس از آن از لابه‌لای این اندیشه (و با توجه به شرایط ویژه تاریخی عصر حاضر)، زمینه‌های گفت‏وگو از «استراتژی انتظار» را فراهم آورد.» در جلد دوم کتاب نیز نویسنده تلاش کرده است ضرورت تدوین استراتژی و ملزومات آن را تبیین و ثابت کند که «گفت‏وگو از امام عصر (ع) و طرح استراتژی انتظار تنها طریق گذر از شرایط فعلی برای رسیدن به شهر امن منتظران و ورود به خیل طالبان و داعیان حضرت صاحب‌الزمان ارواحنا له الفداء است».

عنوان‌های فصل‌های جلد اول، دوم و سوم کتاب یاد شده به شرح زیر است: چهار حرکت (چهار مرحله حیات انقلاب اسلامی ایران)؛ هفت غفلت (مهم‌ترین اموری که در سال‌های اخیر از آنها غفلت شده است)؛ استراتژی انتظار؛ استراتژی و ملزومات آن؛ چرا باید از موعود و استراتژی انتظار گفت؟؛ حجت موجّه؛ عهد؛ «پرسش از غرب» تذکر درباره تاریخ آینده است؛ لزوم تفکر و تعیین وضع؛ حیات کوفی‏‬ وار، هدیه غرب، ما ناگزیر از پرسش بودیم، دروازه‌های عالم دینی و عالم غربی، ما و متدولوژی غرب، وَلایت و وِلایت؛ وِلایت حق، استقبال از تاریخ فرداست و ….

۳. معرفت امام زمان (ع) و تکلیف منتظران، ابراهیم شفیعی سروستانی، چاپ سوم: تهران، موعود عصر، ۱۳۹۰.

در پیش گفتار این کتاب، درباره اهداف تدوین و نگارش آن چنین آمده است:

در تدوین این کتاب، اهداف متعددی مورد توجه قرار گرفته است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

الف) عرضه اثری جامع در زمینه مهم‌ترین موضوع‌ها و مسائلی که در حوزه مباحث مهدوی مطرح بوده و در حال حاضر مورد توجه عموم مردم، به ویژه قشر تحصیل‏کرده اعم از طلاب، دانشجویان و دانش‏پژوهان قرار گرفته است.

ب) تدوین مأخذ و منبعی متقن و قابل اطمینان برای برنامه سازان رسانه ملی.

ج) تبیین مبانی و اصول مورد پذیرش دیدگاه فرهنگی اجتماعی و ترسیم تصویری هرچند اجمالی از مهم‌ترین دغدغه‌های نظریه‏پردازان این دیدگاه در برخورد با باور مهدوی و فرهنگ انتظار از یک‏سو و موضوع‌ها و مسائل مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی موجود در جامعه از سوی دیگر.

د) تدوین متنی آموزشی که خواننده را به تدریج و بر اساس سیری منطقی، با باور مهدوی و فرهنگ انتظار، آشنا و او را برای فعالیت‌های پژوهشی و مطالعاتی عمیق‌تر و گسترده‌تر در این زمینه آماده سازد.

ه‌) آشنا ساختن قشرهای مختلف مردم با وظایف و تکالیفی که در عصر حاضر در برابر آخرین حجت خدا (ع) برعهده دارند.

این کتاب در هفت بخش به شرح ذیل سامان یافته است:

اول. زندگی و شخصیت امام مهدی (ع)؛

دوم. معرفت امام زمان (ع)؛

سوم. مفهوم و کارکردهای انتظار؛

چهارم. ظهور و آخرالزمان؛

پنجم. جهان پس از ظهور؛

ششم. بایسته‌ها و آسیب‌های مهدی‏باوری؛

هفتم. جلوه‌های انتظار.

۴. ماه‏نامه فرهنگی، اعتقادی و اجتماعی موعود

این مجله از سال ۱۳۷۶ تا کنون به طور مستمر منتشر شده است، این مجله در شماره‌های مختلف خود تلاش کرده است به مبانی اعتقادی فرهنگ مهدوی و بررسی تاریخی این موضوع بپردازد. آن‌گاه فرهنگ مهدوی را به عنوان یک موضوع جاری و ساری در متن اجتماع مطرح سازد. موضوعی که نسبت به هیچیک از رویدادهای سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در سطح ملی و بین المللی بی ‏اعتنا نیست و نسبت به همه آنها نظر مشخصی دارد. بر اساس دیدگاه این مجله، فرهنگ مهدوی، راهی برای خروج از بن‌بست‌های مختلف جامعه در عرصه‌های گوناگون است.
پی نوشت:

[۱]. مترجم این کتاب سید جواد مصطفوی و ناشر آن دفتر نشر فرهنگ اهل‏‬ بیت (ع) است.

[۲]. ر. ک: الکافی، ج ۸، صص ۳۶، ۲۱۲، ۲۲۱، ۲۴۱، ۲۶۳، ۲۶۴، ۲۸۷، ۲۹۰، ۲۹۵، ۳۰۶، ۳۱۰ و ۳۳۱.

[۳]. ر. ک: مصنفات الشیخ المفید، ج ۷.

[۴]. ر. ک: همان، ج ۳.

[۵]. ترجمه نام کتاب این است: «شناساندن پیشوایان نشانه‌های هدایت به مردمان».

[۶]. ر. ک: علی‌بن عیسی اربلی، کشف الغمّة فی معرفة الأئمّة، چاپ دوم: بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ ه. ق، ج ۱، مقدمه به قلم رضا استادی.

[۷]. «تواتر» [در لغت] یعنی یکی پس از دیگری و همراه با فاصله… و در اصطلاح، حدیث «متواتر»، خبر جماعتی است که سلسله روایت آن تا به معصوم در هر طبقه به حدی باشد که امکان توافق آنها بر کذب به طور عادی محال باشد و موجب علم گردد.» علم‬ ‏الحدیث (ع) پژوهشی در مصطلح الحدیث یا علم الدرایة، ص ۲۳؛ ر. ک: علم‏الحدیث و درایة الحدیث، ج ۲، ص ۳۳. خبر متواتر به لفظی، معنوی و اجمالی تقسیم شده است. «متواتر لفظی، خبری است که همه ناقلین، مضمون آن را یکسان و با الفاظ واحد ذکر نمایند و با هم تطابق لفظی دارند… متواتر معنوی، خبری است که همه ناقلین مضمون واحدی را با عبارات مختلف نقل می‌نمایند» علم‏الحدیث: پژوهشی در مصطلح الحدیث یا علم الدرایة، ص ۲۷. «متواتر اجمالی و آن علم اجمالی به صحت یکی از چند حدیثی است که در یک موضوع وارد شده» علم‏الحدیث و درایة الحدیث، ص ۳۷.