در منابع روایی توصیه‌های اخلاقی و ارزشمندی از امام رضا(ع) درخصوص آداب معاشرت اسلامی به یادگار مانده است که نظر هر انسان آزاده و اخلاق‌مدار را به خود جلب می‌نماید.

خبرگزاری مهر، گروه دین واندیشه- علی بیرانوند: در منابع روایی توصیه‌های اخلاقی و ارزشمندی از امام رضا(ع) درخصوص آداب معاشرت اسلامی به یادگار مانده است که نظر هر انسان آزاده و اخلاق‌مدار را به خود جلب می‌نماید، به راستی اگر شیعیان و محبان این امام همام به درستی می‌توانستند آداب و اخلاق اجتماعی و دُرهای ناب حیات دینی که از ایشان به یادگار مانده را در زندگی خود پیاده کنند، بسیاری از مشکلات زندگی اجتماعی برطرف شده و جامعه اسلامی رنگ و بوی الهی و آسمانی به خود می‌گرفت. در این یادداشت تلاش داریم با استناد به یکی از این روایات ماندگار به برخی از فضایل و بایسته‌های سبک زندگی دینی اشاره کنیم.

به راستی یک محب و شیعه واقعی تا چه اندازه از پیام تحیت آمیز امام و ولی خود خوشحال و خرسند می شود، به طور قطع و یقین شوق و اشتیاق محبان امام رضا(ع) در این خصوص قابل وصف نیست، در روایتی از امام رضا(ع) این چنین سلام و تحیت خود را نسبت به دوستان و محبان خود بیان می‌فرمایند: «یَا عَبْدَ الْعَظِیمِ أَبْلِغْ عَنِّی أَوْلِیَائِیَ السَّلَامَ؛[۱] ای عبد العظیم سلام مرا به دوستانم برسان». چه توفیق و سعادتی بالاتر از این که یک عاشق و شیدای امام معصوم(ع) مخاطب سلام و تحیت امام خود قرار گیرد و با لحنی محبت آمیز مورد توجه ولی خود قرار گیرد. حضرت بعد از این شروع اخلاق‌مدارانه و درس آموز به شیعیان خود این چنین توصیه و سفارش می‌فرماید:

توصیه اول: راه نفوذ شیطان را ببندید

«وَ قُلْ لَهُمْ أَنْ لَا تَجْعَلُوا لِلشَّیْطَانِ عَلَی أَنْفُسِهِمْ سَبِیلًا؛[۲] و بگو به آنان که شیطان را بر خود راه ندهند». این که حضرت در ابتدای فرمایش گوهر بار خود شیعیان و محبان خود را متوجه کید شیطان نموده و ایشان را از راه‌های نفوذ شیطان برحذر می‌دارد به خوبی گواه بر اهمیت دشمن شناسی در مسأله جهاد بانفس است. موضوعی که پیش‌تر خدای متعال در قرآن کریم در آیات متعددی بندگان خود را متوجه آن نموده و استراتژی برخورد با شیطان را برای بندگان تبیین کرده است: «إِنَّ الشَّیْطانَ لَکُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوًّا إِنَّما یَدْعُوا حِزْبَهُ لِیَکُونُوا مِنْ أَصْحابِ السَّعیرِ؛[۳] البتّه شیطان دشمن شماست، پس او را دشمن بدانید؛ او فقط حزبش را به این دعوت می‏ کند که اهل آتش سوزان (جهنّم) باشند!». با توجه به اهمیت موضوع شیطان‌شناسی و برحذر بودن از مکاید آن در سبک زندگی دینی، متأسفانه بسیاری از افراد از این موضوع غافل شده و با سوء تدبیر خود در زمین او بازی می‌کنند و مغلوب کیدهای مخوف او می‌شوند. در واقع راه‌های نفوذ شیطان برای هر شخصی متفاوت است، به عبارتی ساده‌تر طناب‌هایی که شیطان برای اسیر کردن افراد به کار می‌گیرد با یکدیگر بسیار متفاوت بوده در هر کسی از راه نقطه ضعفی که دارد نفوذ می نماید، گناهانی همچون غیبت، عجب، تکبر،لجاجت، کینه، تهمت، دزدی، کم کاری، ریا کاری، قتل، حب دنیا، چاه طلبی، حق الناس...».

توصیه دوم: صداقت را پای ثابت زندگی کنید

امام رضا(ع) در فراز دیگری از پیام گوهر بار خود شیعیان و محبان خود را به صداقت در گفتار امر می‌فرماید: «وَ مُرْهُمْ بِالصِّدْقِ فِی الْحَدِیثِ؛و فرمانشان بده براستی در حدیث». صداقت و راستی از جمله برجسته‌ترین و گرانمایه‌ترین فضایل و مکارم اخلاقی است که فقدان آن در هر جامعه‌ای زمینه ساز سلب اعتماد و به وجود آمدن گسست های اجتماعی خطرناکی در بین افراد می‌شود. در واقع صداقت در گفتار در شکل دادن به شاکله‌ی انسان نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند. بر اساس معارف و مفاهیم روایی راستگویی یکی از مهمترین راه‌های نجات و خلاصی از ناگواری‌ها در زندگی است. امام علی (علیه السلام) : «الصَّادِقُ عَلَی شَفَا مَنْجَاةٍ وَ کَرَامَةٍ وَ الْکَاذِبُ عَلَی شَرَفِ مَهْوَاةٍ وَ مَهَانَة؛[۴]راستگو در آستانه نجات و بزرگواری است و دروغگو در لبه پرتگاه و خواری».

به اذعان محققان و اخلاق پژوهان صداقت و راست‌گویی عصاره‌ جمیع خصال ستوده به شمار می‌آید به گونه‌ای که دست‌یابی به بسیاری از خلق‌های پسندیده همچون اخلاص، دوری از طمع و پرهیز از حب و بغض‌های شخصی و افراطی، به مدد راست‌گویی و صداقت میسر می شود، ثمره این صداقت نیز چیزی جز بهره مندی از لذات ماندگار ابدی نیست؛ کما اینکه باری تعالی در قرآن کریم می‌فرماید: «قالَ اللَّهُ هذا یَوْمُ یَنْفَعُ الصَّادِقینَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ؛[۵]خداوند می‏ گوید: امروز، روزی است که راستی راستگویان، به آنها سود می ‏بخشد؛ برای آنها باغ‌هایی از بهشت است که نهرها از زیر (درختان) آن می‌‏گذرد، و تا ابد، جاودانه در آن می ‏مانند؛ هم خداوند از آنها خشنود است و هم آنها از خدا خشنودند؛ این، رستگاری بزرگ است!».

متأسفانه امروزه جوامع بشری از این عطای ارزشمند آسمانی و محک و میزان انسانی به شدت فاصله گرفته و پایه‌های زندگی، کسب و کار، روابط اجتماعی، بسیاری از امور زندگانی را بر اساس نیرنگ و دروغ پی‌ریزی کرده اند راستی و درستی از میان آنان رخت بربسته، بلکه آن را مانع پیشرفت خود به شمار می آورند.[۶]

توصیه سوم: امانت داری لازمه زندگی دینی

امام رضا(ع) در فراز سوم سفارش‌های ماندگار خود به موضوع امانت‌داری اشاره کرده و همگان را به حفظ و رعایت آن دعوت می نمایند. «وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ؛[۷] و امانت را ادا کنند». در واقع امانت‌داری نشانه بارز ایمان و نوعی رابطه اعتماد آمیز بین انسان و غیر اوست که اساس نظام اجتماعی بر آن استوار است و استحکام روابط شهروندی به طور مستقیم به آن وابسته است. امانت‌داری به مثابه صداقت و راستی در عمل است همچنان که راست‌گویی نوعی امانت‌داری در گفتار به شمار می‌آید. امانت‌داری صرفاً به اموال و سرمایه‌های مادی اختصاص ندارد؛ بلکه بنابر آنچه از آیات و روایات به دست می آید امانت‌داری معنای وسیعی دارد که سرمایه‌های عظیم معنوی دین، آیین حق، ایمان، فرمایش‌های پیامبران و پیشوایان معصوم(علیه السلام) و موقعیت‌های ارزشمند اجتماعی را نیز شامل می‌شود.[۸] در اهمیت و ارزش این ویژگی اخلاقی همین بس که باری تعالی آن را یکی از ویژگی مؤمنان راستین معرفی کرده است:«وَ الَّذینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ؛[۹] و آنها که امانت‌ها و عهد خود را رعایت می‏ کنند».

توصیه چهارم: اجتناب از جدال و ستیز با یکدیگر

یکی از آسیب‌های خطرناک اجتماعی که روابط اجتماعی را به تیرگی و کدورت و کینه تبدیل می نماید، جدال و ستیزهای بی‌مورد است، نقطه ضعفی که شیطان به‌راحتی می تواند از طریق آن نفوذ کرده و روابط اجتماعی را به جدال و دشمنی مبدل نماید، امام رضا(ع) در خصوص این بیماری خطرناک این چنین شیعیان و محبان خود را از جدال برحذر می دارد: «وَ مُرْهُمْ بِالسُّکُوتِ وَ تَرْکِ الْجِدَالِ فِیمَا لَا یَعْنِیهِمْ؛ از جدال و نزاع بیهوده ای که سودی برایشان ندارد، دوری کنند».

توصیه پنجم: حفظ روابط اجتماعی و پرهیز از مفارقت و جدایی

حضرات معصومین(علیهم السلام) همواره دوستان و شیعیان خود را به حفظ و نگهداری روابط اجتماعی و خانوادگی دعوت کرده‌اند و آنها را از جدایی و مفارقت برحذر داشته‌اند. در این روایت زیبا نیز امام رضا(ع) اهمیت همگرایی را مورد توجه قرار داده و به همگان این چنین توصیه می‌فرمایند: «وَ إِقْبَالِ بَعْضِهِمْ عَلَی بَعْضٍ وَ الْمُزَاوَرَةِ فَإِنَّ ذَلِکَ قُرْبَةٌ إِلَیَّ وَ لَا یَشْغَلُوا أَنْفُسَهُمْ بِتَمْزِیقِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فَإِنِّی آلَیْتُ عَلَی نَفْسِی أَنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ وَ أَسْخَطَ وَلِیّاً مِنْ أَوْلِیَائِی دَعَوْتُ اللَّهَ لِیُعَذِّبَهُ فِی الدُّنْیَا أَشَدَّ الْعَذَابِ وَ کَانَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِینَ وَ عَرِّفْهُمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ غَفَرَ لِمُحْسِنِهِمْ وَ تَجَاوَزَ عَنْ مُسِیئِهِمْ إِلَّا مَنْ أَشْرَکَ بِی أَوْ آذَی وَلِیّاً مِنْ أَوْلِیَائِی أَوْ أَضْمَرَ لَهُ سُوءاً فَإِنَّ اللَّهَ لَا یَغْفِرُ لَهُ حَتَّی یَرْجِعَ عَنْهُ فَإِنْ رَجَعَ عَنْهُ وَ إِلَّا نُزِعَ رُوحُ الْإِیمَانِ عَنْ قَلْبِهِ وَ خَرَجَ عَنْ وَلَایَتِی وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ نُصِیبٌ فِی وَلَایَتِنَا وَ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْ ذَلِکَ‏؛[۱۰] به همدیگر روی آورند و به دیدار و ملاقات هم بروند؛ زیرا این کار موجب نزدیکی به من است. خود را به دشمنی و بدگویی با یکدیگر مشغول نسازند؛ زیرا با خود عهد کرده‌ام که اگر کسی چنین کاری انجام دهد و دوستی از دوستانم را ناراحت کند و به خشم آورَد، خداوند را بخوانم تا او را در دنیا با شدیدترین عذاب‌ها مجازات کند و در آن سرا نیز از زیانکاران خواهد بود. به ایشان بگو: همانا پروردگار نیکوکارانشان را آمرزیده و از خطای گنهکارانشان در گذشته است؛ مگر کسی که به خدا شرک بورزد یا دوستی از دوستانش را بیازارد یا کینه آن‌ها را به دل بگیرد. به درستی که خداوند او را نخواهد بخشید تا آنکه از کردار ناشایست خویش دست بکشد. هرگاه از این اعمال نادرست دوری گزیند، آمرزش خدا را شامل خود گردانده است؛ وگرنه روح ایمان از قلبش بیرون رفته و از «ولایت» ما خارج شده است و بهره ای از ولایت ما نخواهد برد. پناه بر خدا از این».

پی‌نوشت‌ها:
[۱].بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۷۱، ص۲۳۰، ح۲۷.
[۲]. همان.
[۳]. سوره مبارکه فاطر، آیه۶.
[۴]. نهج البلاغه(صبحی صالح) ص ۱۱۷ ، خطبه ۸۶.
[۵]. سوره مبارکه مائده، آیه ۱۱۹.
[۶]. عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات، ص ۱۹۹.
[۷].بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۷۱، ص۲۳۰، ح۲۷.
[۸]. عباس اسماعیلی یزدی، فرهنگ صفات، ص ۲۰۱.
[۹]. سوره مبارکه مومنون، آیه ۸.
[۱۰].بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۷۱، ص۲۳۰، ح۲۷.