حجت الاسلام الویری گفت: امام رضا(ع) در مناظرات مختلف خود نشان دادند که گفتگو یکی از مؤثرترین و کارآمدترین ابزارهای تعامل بین فرهنگ‌های مختلف، ادیان مختلف و تمدنهای مختلف است.

به گزارش خبرنگار مهر، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی- نمایندگی قم در ایام خجسته دهه کرامت، کرسی ترویجی رویکرد تمدنی به سیره امام رضا علیه السلام را با ارائه حجت الاسلام والمسلمین محسن الویری مدیرگروه تاریخ و تمدن دانشگاه باقرالعلوم (ع) برگزار کرد.

در ادامه گزارشی از این نشست ارائه می شود:

چکیده

با وجود تعدد دیدگاهها در باره مفهوم تمدن، به نظر می‌رسد می‌توان از شاخصها و معیارهایی برای جدا ساختن "امر تمدنی" از "امر غیرتمدنی" سخن گفت. بر همین اساس، سیره‌کاوی هم می‌تواند با دو رویکرد تمدنی و غیرتمدنی صورت پذیرد. اگر بتوان رویکرد تمدن‌گرا به سیره را، فهم سیره برای کاربست قواعد آن در تراز یک تمدن شمرد، می‌توان ویژگیهایی مانند جامع‌نگری، کلان‌نگری، امت‌گرایی و الگوپذیری را هم برای آن در نظر گرفت. بر این اساس، آورده‌های سیره امام رضا علیه السلام در نگاهی تمدنی، چنین است: حفظ مرجعیت قرآن و پیامبر، امت‌گرایی، ارائه الگوی تعامل با حاکمیت جور، بهره جستن از گفتگو به عنوان مؤثرترین روش تعامل بین فرهنگی و بین الادیانی و بین تمدنی، حفظ میراث به یادگار مانده از ائمه پیشین و به یادگار نهادن میراثی نو، هویت‌بخشی به شیعیان در پیوند با امام معصوم علیه السلام، پیرایش کج‌اندیشی‌های برخی شیعیان به ویژه در زمینه غلو، برجسته‌سازی یا توصیه به انجام پاره‌ای رفتارهای فردی و اجتماعی که به بهبود ابعاد مختلف جامعه می‌انجامد

مقدمه و بیان مسأله

سیره‌پژوهی و سیره‌نگاری را می‌توان یکی از سه شکل پرداختن به تاریخ زندگی ائمه معصوم علیهم السلام دانست:

گاه‌نگاری chronography

تراجم‌نگاری Prosopography

سیره‌نگاری Biography،

اگر در گاه‌نگاری توالی رویدادهای زندگی فردی و اجتماعی معصوم علیه السلام مد نظر باشد، در تراجم‌نگاری ارائه گزارشی یکپارچه از ابعاد مختلف زندگی و افکار و آثار محور قرار می‌گیرد ولی در سیره، هدف به دست آوردن قواعدی عام شبیه قواعد سبک زندگی مورد نظر است. اگر در دو مورد نخست ثبت تاریخ برای گزارش و حتی درس‌آموزی باشد، در اینجا ثبت تاریخ به منظور به دست دادن قواعدی عام و تعمیم‌پذیر صورت می‌گیرد. (تفاوت اجمالی این سه، ر.ک. رابینسون، چیس اف. تاریخ نگاری اسلامی، ترجمه: محسن الویری، تهران: سمت، چ ۲، ۱۳۹۷، صص ۲۵ ۲۶)

سیره‌نگاری معصومان علیهم السلام در طول تاریخ با رویکردهای مختلفی صورت گرفته است. اگر رویکرد غالب سیره‌نگاشته‌های نخستین، فردمحورانه بوده است یعنی قواعد عام تنها برای کاربست در زندگی فردی فهم و استخراج می‌شد، در دهه‌های اخیر شاهد گسترش یافتن رویکرد جامعه‌گرا از یک سو و ورود به عرصه‌های نو مانند سیره خانوادگی و سیره تربیتی و سیره امنیتی و مانند آن هستیم. (ر.ک. الویری، محسن، امام کاظم علیه السلام و مدیریت تعارض، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه حضرت امام موسی کاظم علیه السلام، انجمن تاریخ‌پژوهان حوزه علمیة قم، ۱۳۹۲ ش.، ج ۱، ص ۵۵۷) مراد از رویکرد جامعه‌گرا فهم سیره برای کاربست قواعد آن در حیات یک جامعه است. بررسی روشمند این فرایند و واکاوی دقیق سیر تحول آن در تاریخ یکی از بایسته‌های سیره‌پژوهی است. اما شاید بتوان رویکرد تمدنی برای بررسی سیره معصومان علیهم السلام را رویکردی نو و بدیع و بدون سابقه یا کم سابقه در سیره‌پژوهی اهل بیت علیهم السلام شمرد.

ویژگیهای رویکرد تمدنی به سیره معصومان علیهم السلام

رویکرد تمدنی یا تمدن‌گرا در شناخت سیره معصومان علیهم السلام را می‌توان با ویژگیهایی از این دست وصف کرد:

رویکرد تمدنی رویکردی جامع و دربردارنده همه ابعاد و انواع سیره است: سیره تبلیغی، سیره علمی، سیره آموزشی، سیره سیاسی، سیره اخلاقی، سیره معاشرتی، سیره خانوادگی، سیره غذا خوردن، سیره پوشاک و جز آن.

رویکرد تمدنی رویکردی کلان‌نگر است که نقش‌آفرینی معصومان علیهم السلام را در بالاترین سطح ممکن مد نظر قرار می‌دهد، و نقش و تأثیر آنها را نه تنها در جامعه آن روز بلکه در مسیر کلی تمدن اسلامی و جوامع بعدی مورد توجه قرار می‌دهد.

رویکرد تمدنی رویکردی گره‌گشا نسبت به دوگانه عدم مشروعیت حکومتها و ضرورت احساس مسئولیت نسبت به جامعه اسلامی است؛ این رویکرد ضمن ایجاد تمایز بین گستره امت اسلامی و گستره حکومتها در جوامع اسلامی، قلمرو حضور ائمه علیهم السلام را قلمرو امت می‌داند و نه قلمرو حکومتها.

رویکرد تمدنی رویکردی همسو و همگرا و مورد اقبال سیره‌پژوهان در سطح جهان اسلام است.

آورده‌های رویکرد تمدنی به سیره امام رضا علیه السلام

بر این اساس در مقام ارائه گزارشی از سیره امام هشتم علیه السلام علیه السلام (امامت ۱۸۳ ۲۰۲ ق.) با رویکرد تمدنی به چند نکته می‌توان اشاره کرد:

حفظ مرجعیت قرآن و پیامبر یکی از نکات قابل توجه در گفتگوها و تعاملات امام رضا علیه السلام با شیعیان و غیرشیعیان تکیه بر دو منبع مورد پذیرش همه مسلمانان یعنی قرآن و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله است. در روایتی که شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا علیه السلام (ج ۱، ص ۲۱۶) نقل کرده است وقتی که مأمون از امام رضا در باره غالیان می‌پرسد، امام علیه السلام ابتدا حدیثی را به صورت مستند از پدرش و او از پدرش تا رسول خدا نقل می‌کند و سپس به بیان آیاتی از قرآن می‌پردازد و در ادامه هم دوباره پس از نقل روایتی از امیرالمؤمنین علی علیه السلام، به تفصیل آیاتی از قرآن را در زمینه موضوع مورد بحث بیان کرده است. إثبات الهداة، الحر العاملی ج ‏۵ ۳۷۸ الفصل الثانی..... ص: ۳۷۷ ۳۷۸ (به نقل از عیون أخبار الرضا (ع): ج ۱/ ۲۱۶ ح ۱.)

۲۵- و قال: حدثنا تمیم بن عبد اللّه بن تمیم القرشی رضی اللّه عنه قال: حدثنا أبی قال: حدثنا أحمد بن علی الأنصاری عن الحسن بن الجهم فی حدیث أن المأمون سأل الرضا علیه السّلام فقال: یا أبا الحسن بلغنی أن قوما یغلون فیکم و یتجاوزون فیکم الحدّ فقال الرضا علیه السّلام: حدثنی أبی موسی بن جعفر عن أبیه جعفر بن محمّد عن أبیه محمّد بن علی عن أبیه علی بن الحسین عن أبیه الحسین بن علی عن أبیه علی بن أبی طالب علیه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: لا ترفعونی فوق حقی فإن اللّه تبارک و تعالی اتخذنی عبدا قبل أن یتخذنی نبیا، قال اللّه تعالی‏ ما کانَ‏ لِبَشَرٍ أَنْ‏ یُؤْتِیَهُ‏ اللَّهُ‏ الْکِتابَ وَ الْحُکْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ یَقُولَ لِلنَّاسِ کُونُوا عِباداً لِی مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لکِنْ کُونُوا رَبَّانِیِّینَ بِما کُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْکِتابَ وَ بِما کُنْتُمْ تَدْرُسُونَ. وَ لا یَأْمُرَکُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِکَةَ وَ النَّبِیِّینَ أَرْباباً أَ یَأْمُرُکُمْ بِالْکُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ‏ (آل عمران، ۷۹)

و قال علی علیه السّلام: یهلک فیّ اثنان و لا ذنب لی: محبّ مفرط و مبغض مفرّط و إنّا لنبرأ إلی اللّه تبارک و تعالی ممن یغلو فینا فیرفعنا فوق حدنا، کبراءة عیسی بن مریم من النصاری قال اللّه جل ثناؤه: وَ إِذْ قالَ اللَّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلَّامُ الْغُیُوبِ ما قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا ما أَمَرْتَنِی بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّی وَ رَبَّکُمْ وَ کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهِیداً ما دُمْتُ فِیهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّیْتَنِی کُنْتَ أَنْتَ الرَّقِیبَ عَلَیْهِمْ وَ أَنْتَ عَلی‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ شَهِیدٌ (مائده، ۱۱۶)

و قال اللّه عز و جل: لَنْ یَسْتَنْکِفَ الْمَسِیحُ أَنْ یَکُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لَا الْمَلائِکَةُ الْمُقَرَّبُونَ‏ (نساء، ۱۷۲) و قال عز و جل‏ مَا الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّیقَةٌ کانا یَأْکُلانِ الطَّعامَ‏ (مائده، ۷۴) و معناه کانا یتغوطان فمن ادعی للأنبیاء ربوبیة أو ادعی للأئمة ربوبیة أو نبوة أو لغیر الإمام إمامة فنحن منه براء فی الدنیا و الآخرة‬. امت‌گرایی در این زمینه مطالعه مقاله "جایگاه امت واحده در آموزه‌های امام رضا علیه السلام" نوشته آقای دکتر احمد پاکتچی سودمند است.

ارائه الگوی تعامل با حاکمیت غیرشیعی پیش از این هم در جایی دیگر عرض کرده‌ام که بازه زمانی سیره معصومان علیهم السلام تنها تا سال ۲۶۰ ق. نیست و می‌توان آن را تا سال ۳۲۹ ق. که آغاز غیبت کبری است ادامه داد، یعنی رفتار امام معصوم علیه السلام در دورة غیبت صغری هم قابل تأسی است. حال اگر سیزده سال پیش از هجرت پیامبر را هم به این ۳۲۹ سال بیافزاییم، ما عملاً با یک گستره زمانی ۳۴۲ ساله روبرو هستیم که همه آن مشروط به همه ضوابط و معیارهای شناخته شده، برای ما حجیت دارد. از نقطه آغاز قیام امام حسین علیه السلام یعنی خروج آن حضرت از مدینه تا شهادت ایشان شش ماه به درازا کشید. کسانی که در تأسی به ائمه اطهار علیهم السلام تنها به امام حسین علیه السلام می‌نگرند، باید توجه داشته باشند که تنها به شش ماه از ۳۴۲ سال توجه کرده‌اند. جهاد یک حکم تغییرناپذیر الهی و یک آموزه قرآنی است که هیچ گاه رنگ سستی به خود نمی‌گیرد و همه ائمه علیهم السلام هم همواره به آن پایبند بوده‌اند، ولی قتال تنها یکی از اشکال جهاد است. امام رضا علیه السلام نشان دادند که تا مرز پذیرش مسئولیت از دشمن هم می‌توان پیش رفت بی اینکه الزاماً متهم به سستی و عجز در برابر دشمن و ترک جهاد شد.

بهره جستن از گفتگو به عنوان مؤثرترین روش تعامل بین فرهنگی و بین الادیانی و بین تمدنی. امام رضا علیه السلام در مناظرات مختلف خود نشان دادند که گفتگو یکی از مؤثرترین و کارآمدترین ابزارهای تعامل بین فرهنگ‌های مختلف، ادیان مختلف و تمدنهای مختلف است. به ویژه وقتی به روش‌هایی که آن حضرت در مناظرات خود به کار بردند بنگریم و اصرار آن حضرت را برای استفاده از روش‌های عقلی و استدلالی و تکیه بر اصول مشترک بین ادیان و تکریم طرف مناظره را مشاهده کنیم بیشتر به جایگاه و اهمیت این گفتگوها به صورت خاص و مطلق گفتگو به صورت عام پی می‌بریم.

حفظ میراث به یادگار مانده از ائمه پیشین و به یادگار نهادن میراثی نو امام رضا علیه السلام در نگاهی کلی ضمن حفظ میراث علمی و معنوی امامان پیشین و پیراستن آن از زنگارها و خرافه‌ها و جعلیات، خود نیز میراثی گرانبها در این زمینه به یادگار گذاشتند. در نگاهی کلان ورود امام رضا علیه السلام به ایران موجب نشاندن بذر باورهای سره مکتب اهل بیت علیهم السلام در این خطه و رشد و عمومیت یافتن تدریجی آن و به قدرت رسیدن یک حکومت مقتدر مرکزی شیعی و سپس زمینه‌سازی برای پیدایش انقلاب اسلامی شد.

هویت‌بخشی به شیعیان در پیوند با امام معصوم علیه السلام امام رضا علیه السلام در موارد متعددی ویژگیهایی را برای شیعیان برشمرده‌اند و آنها را به مثابه عوامل هویت‌بخش شیعی (فمن لم‌یکن کذلک فلیس منا) معرفی کرده‌اند. در یکی از این نمونه‌ها آن حضرت شیعیان را اینگونه وصف کرده‌اند: سرفرو آورنده در برابر دستور ائمه، پای‌بند به سخنان آنها، و ناسازگار با دشمنان آنها: شیعتنا المسلّمون لأمرنا، الآخذون بقولنا، المخالفون لاعدائنا، فمن لم یکن کذلک فلیس منّا (مسند الإمام الرضا علیه السلام، ج ۱، ص ۲۳۵) مسند الإمام الرضا (ع)، العطاردی ج ‏۱ ۲۳۵ ۱۶( باب نوادر ما ورد عنه علیه السلام فی الامامة)..... ص: ۲۳۳

۴۲۹- عنه- رحمه اللّه- قال: حدثنا أبی- رضی اللّه عنه- قال: حدثنا علی بن إبراهیم عن أبیه، عن علیّ بن معبد، عن الحسین بن خالد، عن أبی الحسن الرضا علیه السّلام قال: شیعتنا المسلّمون لأمرنا، الآخذون بقولنا، المخالفون لاعدائنا، فمن لم یکن کذلک فلیس منّا

پیرایش کج‌اندیشی‌های برخی شیعیان به ویژه در زمینه غلو مرحوم شیخ حر عاملی باب ۳۵ کتاب إثبات الهداة را به موضوع إبطال الغلو و الرد علی الغلاة اختصاص داده است و از جمله چند روایت از امام رضا علیه السلام را در این زمینه نقل کرده است. (ج ۵، ص ۳۸۰، روایت ۲۹)‬ إثبات الهداة، الحر العاملی ج ‏۵ ۳۸۰ الفصل الثانی..... ص: ۳۷۷

۲۹- و قال: حدثنا تمیم بن عبد اللّه عن أبیه عن أحمد بن علی الأنصاری عن أبی الصلت الهروی عن الرضا علیه السّلام‏ فی حدیث أنه سأله عن قوم یزعمون أن الحسین بن علی لم یقتل و أنه ألقی شبهه علی حنظلة بن سعد الشامی، و أنه رفع إلی السماء کما رفع عیسی بن مریم و یحتجون بهذه الآیة: وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا فقال: کذبوا علیهم غضب اللّه و لعنته و کفروا بتکذیبهم النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فی إخباره بأن الحسین علیه السّلام سیقتل، و اللّه لقد قتل الحسین و قتل من کان خیرا من الحسین أمیر المؤمنین و الحسن بن علی علیهم السّلام، و إنی و اللّه لمقتول بالسم باغتیال من یغتالنی، أعرف ذلک بعهد معهود إلیّ من رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أخبره به جبرئیل عن رب العالمین عز و جل و أما قول اللّه عز و جل: وَ لَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا فإنه یقول: و لن یجعل اللّه لکافر (للکافرین خ ل) علی المؤمن (المؤمنین خ ل) حجة و لقد أخبر اللّه عز و جل عن کفار قتلوا النبیین بغیر الحق، و مع قتلهم إیاهم لم یجعل اللّه لهم علی أنبیائه علیهم السّلام سبیلا من طریق الحجة «۲». (۲) عیون أخبار الرضا (ع): ج ۱/ ۲۱۹ ح ۵.‬ این اقدام امام علیه السلام از آن جهت تمدنی شمرده می‌شود که مانع گسسته شدن شیعیان از پیکره امت واحده اسلامی می‌شود.

برجسته‌سازی یا توصیه به انجام پاره‌ای رفتارهای فردی و اجتماعی که به بهبود ابعاد مختلف جامعه می‌انجامد توصیه‌هایی که امام رضا علیه السلام از طریق عبدالعظیم حسنی بیان کرده‌اند، همچنان تارگی خود را حفظ کرده است و ظرفیت ایجاد یک موج تمدن‌ساز را دارد: بستن راه چیرگی شیطان بر خود، راستگویی در سخن، سکوت و ترک حدال در امور کم‌اهمیت و به یکدیگر روی آوردن و به دیدار هم رفتن و سرگرم نشدن به دریدن یکدیگر (مسند الامام الرضا علیه السلام، ج ۱، ص ۲۹۴)‬ مسند الإمام الرضا (ع)، العطاردی ج ‏۱ ۲۹۴ ۱ باب جوامع الاخلاق..... ص: ۲۹۱

۱۲- عنه- رحمه اللّه- قال: و روی عبد العظیم الحسنی عن أبی الحسن الرضا علیه السّلام قال: یا عبد العظیم أبلغ عنّی أولیائی السلام و قل لهم: أن لا یجعلوا للشیطان علی أنفسهم سبیلا، و مرهم بالصدق فی الحدیث و أداء الامانة و مرهم بالسکوت و ترک الجدال فیما لا یعنیهم و إقبال بعضهم علی بعض و المزاورة فانّ ذلک قربه إلیّ. و لا یشتغلوا أنفسهم بتمزیق بعضهم بعضاً فانّی آلیت علی نفسی أنه من فعل ذلک و أسخط ولیّا من أولیائی دعوت اللّه لیعذّبه فی الدنیا أشدّ العذاب و کان فی الآخرة من الخاسرین و عرّفهم أنّ اللّه قد غفر لمحسنهم و تجاوز عن مسیئهم إلّا من أشرک بی أو آذی ولیّا من أولیائی أو أضمر له سوءا فانّ اللّه لا یغفر له حتی یرجع عنه فان رجع‏ و إلّا نزع روح الإیمان عن قلبه و خرج عن ولایتی و لم یکن له نصیبا فی ولایتنا و أعوذ باللّه من ذلک [۱]

پیشنهاد متناسب‌سازی محورهای اصلی فعالیت‌های فرهنگی آستان قدس رضوی با پیام‌های امام رضا علیه السلام

ارائه این پیشنهاد را هم در پایان مناسب می‌دانم که اجلال و تکریم هر یک از ائمه علیهم السلام و فرهنگ‌سازی برای تأسی به آنها بازتاب دهنده و متناسب با پیام‌های آنها باشد. اگر مجموعه سیره امام رضا علیه السلام با همان رویکرد تمدنی که ذکر شد بازخوانی شود می‌توان به ویژگی‌ها و مؤلفه‌هایی رسید که برخی از آنها ذکر شد و چه بسا در یک بازخوانی تکمیلی به ویژگی‌های دیگر هم بتوان دست یافت. افزون بر این در زیارتنامه‌های آن حضرت ضمن برشمردن شدن برخی ویژگیهای امام رضا علیه السلام، به آموزه‌های اخلاقی واجتماعی گوناگونی اشاره شده است؛ مانند: شرح صدر، حیاء، تقوی، نصح و خیرخواهی، توجه به خانواده، خطاپوش بودن خداوند نسبت به خطاکاران و بدی‌ها، موالات و پیوند اندیشه‌ای و رفتاری و معنوی با معصومان علیهم السلام و دوری جستن از دشمنان آنها (ر. ک. الویری، محسن، آموزه‌های اجتماعی در زیارتنامه های امام رضا علیه السلام، مجموعه مقاله‌های دومین و سومین همایش علمی پژوهشی جادة ولایت، به کوشش: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، معاونت فرهنگی و ارتباطات، مشهد: سخن گستر، زمستان ۱۳۸۶، صص ۱۳۲ ۱۳۷). چنین به نظر می‌آید که سزاوار است دست‌اندرکاران آستان قدس رضوی محورهای اصلی فعالیت خود را از همین مطالب الهام بگیرند. به عنوان مثال با الهام از مناظرات امام رضا علیه السلام می‌توان انبوهی از فعالیت‌ها را در زمینه گفتگوهای بین فرهنگی و بین تمدنی و بین الادیانی پیش‌بینی و اجرا کرد. در این باره باید در فرصتی دیگر بیشتر سخن گفت.