تعدد مساجد قديمي و زيباي تبريز، نمودي از عينيت يافتن اين شهر كهن به عنوان نخستين پايتخت تشيع جهان و استقرار پايگاه تشيع در ايران بوده كه يكي از بهترين نمونه گردشگري ديني و مذهبي كشور است.


به گزارش  ايرنا ، تنوع و كثرت مساجد تاريخي از گذشته‌هاي دور در تبريز، نشانه شكوه و عظمت و روح اسلام گرايي مردم در خطه آذربايجان است.
نگاهي گذرا به تاريخچه مساجد آذربايجان حاكي از هويت و جايگاه بلند اين خطه از سرزمين اسلامي در ترويج مذهب و فرهنگ شيعه در ايران مي باشد.
** مسجد كبود تبريز (گؤي مچيد)
'مسجد كبود' يا 'فيروزه اسلام' در مركز شهر كهن تبريز، نمونه بارزي از فرهنگ و هويت تاريخي و اسلامي اين شهر است . تاريخ ساخت اين مسجد كه در زبان محلي به آن 'گوي مچيد' گفته مي‌شود به قرن نهم هجري مي‌رسد.
اين مسجد در منطقه تاريخي و قديمي تبريز واقع شده و به دليل وجود گنبد زيباي فيروزه‌اي و كاشي كاري‌هاي معرق و لاجوردي به مسجد فيروزه اسلام شهرت دارد.
ساختمان اين مسجد بنا بر كتيبه سر آن به سال ‎ 870هجري قمري مربوط مي شود كه در آن سال توسط همسر سلطان جهانشاه مقتدرترين حكمران سلسله 'قره قويونلوها' كه فردي شاعر و زيباپسند بوده، بنا شده است.
آرامگاه جهانشاه و نزديكان وي در انتهاي شبستان كوچك در داخل سرداب اين مسجد قرار گرفته است. كاشيكاري آن صرفا به رنگ لاجوردي و بيشتر آن نيز از قطعات شش ضلعي استفاده شده و تمام سطح سقف آن هم زرنگار (نقاشي با آب طلا) است .
كف شبستان‌هاي اين مسجد باشكوه به احتمال قوي مرمرين بوده است. بناي اصلي ساختمان مسجد، داراي صحن وسيعي است كه در آن آثاري از مجموعه‌اي از بناهاي مدرسه، حمام، خانقاه و كتابخانه ساخته شده است. گنبدهاي اين مسجد يك بار در سال ‎ 1193هجري قمري به دليل زلزله فرو ريخت و خراب شد.
براساس گزارش‌هاي محلي مرمت و بازسازي اين مسجد به منظورحفاظت بخش‌هاي باقيمانده شامل طاق‌ها و پايه‌ها درسال ‎ 1318شمسي آغاز شد.
بيشترين مرمت مسجد كبود درسال ‎ 1343شمسي انجام شده و دوباره‌سازي گنبدهاي رفيع آن نيز از سال ‎1354شمسي از سوي دفتر فني حفاظت آثار باستاني و به همت زنده ياد استاد 'معماران' هنرمند برجسته آذربايجاني به اتمام رسيد. مسجد كبود در سال ‎ 1310شمسي در فهرست آثار ملي ثبت شده است، در مجاورت اين اثر باستاني تبريز، پارك كوچك و زيبايي به نام شاعر نامي 'خاقاني' بنا شده كه مقبره وي در مقبره‌الشعراي تبريز واقع است ، همچنين مجموعه مسجد كبود تبريز را موزه تاريخي آذربايجان تكميل مي‌كند.
از ديگر مساجد تبريز مي‌توان به مساجدي اشاره كرد كه به نام هر يك از آنها به طور مجزا اشاره شده است.

مسجد جامع تبريز:
اين مسجد كه در كتب تاريخي از آن به عنوان جامع كبير نام برده شده در همه ادوار تاريخي همواره مسجد جامع شهر بوده و بازار قديمي و سنتي تبريز به عنوان 'بزرگترين بازار مسقف جهان'بر گرداگرد آن شكل گرفته است .
قديمي‌ترين بخش آن شبستان وسيعي است كه در آن طاق‌ها و گنبدهايي بر فراز ستون‌هاي هشت گوش آجري كه زينت بخش آن گچبري‌هاي ظريف و هنرمندانه دوره رواديان (مقارن سلجوقيان) بوده، بنا شده است .
مسجد جامع در دوره ايلخان مغول مورد توجه و تعمير بوده و الحاقاتي به آن افزوده شده و محراب رفيع گچبري باقيمانده، يادگار آن دوره است .
در دوره حكومت آق قويونلويان در آذربايجان گنبدي رفيع مزين به انواع كاشيكاري معرق به وسيله سلجوق شاه بيگم زن اوزون حسن در بخش شمالي آن احداث شده كه هنوز هم پايه‌ها و گوشه‌هايي از كاشيكاري‌هاي آن باقيمانده است .
در زلزله مهيب سال ‎ 1193هجري قمري كه تمامي عمارات تبريز را در هم كوبيد ، اين مسجد نيز از خرابي بي‌نصيب نماند . مسجد فعلي با پايه‌هاي متين و پوشش طاق و چشمه بعد از زلزله (اوايل حكومت قاجاريه) و توسط حسينقلي خان دنبلي حاكم وقت بنا شده كه از آثار خوب قاجاريه است .

مسجد استاد و شاگرد تبريز:
اين مسجد از طرف امير حسن چوپان ملقب به علاء‌الدين ساخته شده است و چون تحرير كتيبه‌ها و مندرجات ديوارهاي داخل و خارج مسجد به خط عبدالله سيرفي و يكي از شاگردان زبر دست وي صورت گرفته لذا عوام، آن مسجد را استاد و شاگرد ناميدند .

مسجد اسماعيل خاله اوغلي (پسرخاله):
اين مسجد در سمت چپ يا جانب جنوبي دالان مدرسه طالبيه بين مدرسه ديني جعفريه و مسجد جامع بزرگ تبريز واقع شده است .
اين مسجد ‎ 10ستون سنگي زيبا و هجده گنبد ضربي آجري داشته كه آن را مسجد 'ملا محمد حسن پيش نماز' مي‌گفتند.

مسجد امام جمعه:
اين مسجد در جانب شرقي بازار مسجد جامع در نزديكي مدرسه طالبيه واقع شده است . بيست ستون سنگي با سر ستون مقرنس و سي گنبد ضربي آجري دارد. ستون‌ها در چهار رديف قرار گرفته‌اند و روي همه آنها رنگ سبز زده شده و به دليل اين مسجد به مسجد سبز نيز مشهور بوده و بازرگاني ديندار به نام حاج علي به تاريخ ‎ 1255هجري قمري آنرا عمارت كرده است .

مسجد حاج صفر علي:
اين مسجد در ضلع شمالي حياط مدرسه حاج صفرعلي واقع شده و مسجدي با عظمت و زيبا با گنبدي بلند و مناره‌اي منقش به كاشي‌هاي آبي رنگ است .
در ضلع شرقي و غربي مسجد دو تالار ديگر وجود دارد كه هر يك به جاي خود مسجد جداگانه‌اي به شمار مي‌رود .
ميان مسجد حاج صفرعلي و دو مسجد جانبي ،پنجره‌هايي چوبي نهاده‌اند كه موقع باز شدن آنها هر سه مسجد به هم متصل مي‌شوند و به صورت مسجد واحدي در مي‌آيند .
باني مسجد بازرگان معاصر نايب السلطنه حاج صفرعلي خويي است .

مسجد حجت‌الاسلام:
اين مسجد در جنوب صحن مدرسه طالبيه و جانب غربي مسجد جامع واقع شده و پنجاه و چهار گنبد آجري آن بر روي چهل ستون سنگي كبود قائم است . همه ستون‌ها منشوري و داراي قاعده ‎ 10ضلعي و سر ستون مقرنس يكنواخت هستند به جز يك ستون بزرگ واقع در جلو محراب كه حجاري تزئيني مارپيچي و سر ستون مقرنس پركاري دارد و ازشاهكارهاي هنر حجاري به شمار مي‌رود.

مسجد عليشاه تبريز:
بناي ارك تبريز باقيمانده مسجدي بوده كه در قرن ششم هجري توسط تاج الدين عليشاه تبريزي وزير الجايتو (غازان خان ،ايلخان مغول) ساخته شده و در زمان خود بزرگترين بناي اسلامي دنيا بوده است . قسمت جنوبي اين مسجد داراي طاقي بزرگ بوده كه گويا به علت تعجيل در بنيان آن فرو ريخته است .
عرض اين بنا ‎ 30متر و ارتفاع آن ‎ 26متر است . عرض ديوارها ‎ 10متر و داخل آنها مركب از دو ديوار عريض بوده كه توسط طاق‌هايي به هم اتصال يافته است .
حمدالله مستوفي در توصيف اين مسجد طاقي بر بالاي آن نديده و اين بنا در دوران قاجاريه مبدل به انبار غلات و مخزن مهمات گرديده و حصاري دور آن كشيده شده و نام ارك يافته است .
ارك در دوران مشروطيت به دست مشروطه خواهان افتاد و در نتيجه باعث تقويت موضع آنان شد، اين بنا در سال‌هاي قبل از انقلاب تبديل به باغ ملي يا گردشگاه عمومي شده و هم اكنون نيز از محوطه اين اثر باستاني به عنوان مصلي استفاده مي شود .

مسجد حسن پادشاه:
مسجد حسن پادشاه توسط اوزون حسن يا فرزندش يعقوب ساخته شده و اكنون به صورت ويرانه متروكي درآمده است . چند ستون سنگي و پاره‌اي سنگ نوشته‌هاي شكسته و در هم ريخته تنها باقيمانده از آن مسجد است .

مسجد شاهزاده
اين مسجد به مسجد شهدا معروف شده و در زمان عباس ميرزا وليعهد ساخت آن آغاز و در زمان مهديقلي ميرزا برادر محمد شاه تكميل شده است .

مسجد مقبره:
اين مسجد ‎ 9ستون سنگي خوش تراش داشته گنبدهايش بلند و ضربي بوده و در زلزله ‎ 1193تبريز سقف آن فرو ريخت و بعدها ساخته شد . بازسازي مسجد مقبره توسط مرحوم ميرزا مهدي قاضي طباطبايي انجام شده و چون مقبره خودش در آن قرار گرفته، به نام مسجد مقبره خوانده شده است .
مقبره آيت‌الله شهيد محمد علي قاضي طباطبايي نيز در اين مسجد قرار دارد.

مسجد ظهيريه:
اين مسجد در جانب غربي بقعه سيد حمزه واقع شده و مسجدي بدون ستون و در ابعاد بيست در هشت متر داراي گنبدي بزرگ است .
تزئينات و نوشته‌هاي سقف مسجد تذهيب بوده و باني مسجد ظهيريه ، ظهيرالدين پسر صدرالدين وزير آذربايجان بوده كه بقعه و مدرسه سيد حمزه را تعمير و اين مسجد را در سال ‎ 1087هجري قمري احداث نموده است .
اين مسجد وقف نامه‌اي مفصل داشته و آخرين بار در ‎ 1297هجري در زمان ناصرالدين شاه دوباره‌سازي شد .