آشنائي كامل با سيستم اقتصادي جهان كنوني و جستجوي بي وقفه در منابع و متون اسلامي به منظور پيدا كردن جواب مسائل و مشكلات اقتصادي انسان عصر حاضر بر ما واجب كفائي است.

شبكه اجتهاد؛ در عصر شكل گرفتن سياستهاي پيچيده جهاني و حالت خانواده يافتن ممالك دنيا همراه بااجتناب ناپذيري فعل وانفعالات سياسي اقتصادي كشورهاي مختلف با يكديگر به جهت پيدايش شركتها و موسسات عظيم و غول آساي اقتصادي يك سيستم بسيار پيچيده اقتصادي نيز بر جهان حاكم شد. حاكميت چنين سيستمي جدااز آنكه مشكلات قبلي انسان را در زمينه اقتصاد عميق تر كرد خود نيز سبب فراهم آمدن مشكلات و مسائل بيشماري دراين زمينه گشت .
درگير بودن انسان عصر حاضر باانبوه مشكلات اقتصادي ثابت مي كند آنچه به عنوان راه حل از طرف مكاتب گوناگون اقتصادي ارائه شده عملا نتوانسته است مشكل جامعه بشري را حل كند.
اگرازاسلام به عنوان مكتبي زمانشمول و جاودانه حل اين مشكلات خاسته شود ترديد نمي كنيد. چنين انتظاري را ما سنگرنشينان فيضيه و رسالت بدوشان حوزه هاي علميه با شناختن [ مسائل مستحدثه اقتصادي] و تطبيق كليات قوانين زمانشمول اسلامي با مصاديق جديد آن بايد برآورده سازيم .
بدين لحاظ آشنائي كامل با سيستم اقتصادي جهان كنوني و جستجوي بي وقفه در منابع و متون اسلامي به منظور پيدا كردن جواب مسائل و مشكلات اقتصادي انسان عصر حاضر بر ما واجب كفائي است .
به نظر ما اولين قدم و عملي ترين اقدام دراين زمينه[ شناسائي مسائل مستحدثه اقتصادي] مي باشد. تا زمانيكه اين مسائل بخوبي شناخته نشده و پيرامون آن آگاهي لازم را نداشته باشيم هرگز توانائي كشف و استخراج احكام اقتصادي اسلام و تدوين آن را بگونه اي كه پاسخگوي مشكلات اقتصادي قرن حاضر باشد نخواهيم داشت .
به اين جهت در نوشته حاضر سعي بر آنست كه اولين گامي دراين جهت برداشته شود تا بتواند به عنوان يك راهنماي عمل و شيوه چگونه آغاز كردن را نشان داده و روزانه اي براي شناسائي مشخص تر مسائل مستحدثه اقتصادي باز نمايد.
بهمين جهت مسائل و مشكلاتي ازاين قبيل بصورت سئوال مطرح مي شود تا انديشمندان تلاشكر حوزه هاي علميه وظيفه خود را پيرامون تحقيق[ در مسائل اقتصادي اسلام و شيوه اجراي آن] با كاوش در متون اسلامي براي پاسخ گوئي به اين مسائل تعقيب كنند.
مباني كلي اقتصادي
1 مسائل - مالكيت
مفهوم و تعريف مالكيت چيست ؟
آيا مالكيت سابقه تعريف فقهي و يا فلسفي دارد؟
چه كساني از فقها و فلاسفه اسلامي راجع بان سخن گفته اند.؟
با توجه به اهميت مساله مالكيت و رابطه تنگاتنگي كه با عقود و ايقاعات دارد آنمقدار كه در فقه راجع به او بحث شده كافي به نظر مي رسد؟
[ - منشاء مالكيت چيست] ؟
آيا مالكيت يك امراعتباري و قراردادي است يا پديده فطري و غريزي ؟ مي شود گفت هر دوي اينها در وجود آن سهيم و موثرند؟
[ -حدود مالكيت وانواع مالكيتها]:
آيا مالكيت از نظراسلام انواع گوناگوني دارد؟ چگونه ؟ فرق مالكيت خداوند با مالكيت انسان در چيست ؟
چه تفاوتهائي ميان مالكيت فردي و مالكيت اجتماعي وجود دارد؟ منشا اين تفاوتها كدامست ؟
دراسلام نمونه اي از مالكيتهاي جمعي و عمومي داريم ؟
مالكيت دائمي است و يا قابل سلب مي باشد؟
[قاعده لاضرر] مي تواند دليلي بر قابل سلب بودن مالكيت افراد تلقي شود؟
در صورت قابل سلب بودن مالكيت مي توان گفت مشروعيت آن مشروط است چگونه ؟
با جستجوي در قرآن و سنت مي توان كيفيت آن شروط را بدست آورد؟
بر فرض مشروط بودن اين شرائط كداميك از[ كيفيت تملك نوع تصرفات و يااختيارات مالك] شرط شده اند؟
آيا[ مشروط بودن] و[ محدود بودن مالكيت] متفاوت است ؟
[حرمت احتكار] [ اسراف] و حرمت بدست آوردن مال از راه مدح ظالم توليد و خريد فروش شراب مجسمه و يا نابودسازي اموال شخصي را مي توان از موارد تائيد مالكيت مشروط دانست ؟ در صورت مثبت بودن هر كدام از اين موارد مصداق اخذ شرط در كداميك از مراحل مالكيت هستند؟
مي توان گفت:[قاعده لاضرر] در زمينه مالكيت نسبت به[ احكام اوليه] نوعي[ حق وتو] به حساب ميايد؟
واژه اي كه بتواند قلمروي نفوذاين قاعده را در فقه برساند چيست ؟
آيا در فقه مالكيت از جنبه مصداقهاي آن يك[ امر مطلق شمرد شده] ؟ و يااينكه قابل[ تقيد] بوده واستثناء بردار مي باشد؟
غير قابل تملك بودن برخي ازاعيان و منافع از قبيل شراب تنديس بت ها و... مصداق تقيد مالكيت دراسلام نيست ؟اين عدم مالكيت ناشي از عدم ماليت اين اشياءاست ؟ و يااينكه تحت عناوين ويژه اي ارزش ملكيت رااز دست داده اند؟
رابطه محدود بودن مالكيت با[ ماعون] در قرآن چيست ؟
منظور قرآن از[ ماعون] چيست ؟
مساله[ ماعون] از مسائل تعبديه است يااز مسائل استدلاليه ؟
عمل به آيه[ ماعون] وظيفه اي مستحب است يا تكليفي واجب است ؟استحباب و يا وجوب آن از كجااستفاده مي شود؟
در برخي از روايات[ ماعون] به زكات تفسير شده در حاليكه بعض ديگر [ماعون] را وسائل زندگي و مايحتاج عمومي ماننداثاث خانه [ ديك] [دلو] و غيره 1 دانسته است طبق قواعد فقهي بااين دو دسته از روايات چه بايد كرد؟ غيراز جمع راه ديگري به نظر مي رسد؟
با توجه به زمانشمولي اسلام مي توان گفت :ابزارهاي ماشيني مصاديق نو ظهور و مستحدثه[ ماعون] مي باشد؟
اگر[ ابزارهاي توليد ماشيني] به عنوان كاملترين نوع رايج[ ماعون] در عصر ما به حساب نيايد با چه قسمتي از فقه مربوط بوده و تحت چه عنوان داخل است ؟
مالكيت شخصي ابزار توليد دراجتماع نمي تواند منع ماعون به حساب آيد؟
2 مسائل حقوق
[ -تعريف حق] - حقوق مطرح شده در فقه اسلامي كدامند؟
تعريف كامل[ حق] از نظر فقه اسلامي چيست ؟
آيا[ حق] با[ ملك] فرق دارد؟ آثار قهري قائل شدن به يگانگي و يا جدائي حق و ملك چيست ؟
مي توان گفت : حق نيز مانند ملك به ارث رسيده وارث برده مي شود؟
[ -منشا حقوق]
آيا حق امري جعلي وانشائي بوده و يا غريزي و فطري مي باشد؟
با ريشه يابي و كشف منشاء حقوق چه تفاوتهائي را براي حقوق انسان و ديگر جانداران مي توان برشمرد.؟
[ - انواع حقوق]
گوناگوني و تنوع حقوق از منشاء آن سرچشمه گرفته يا مربوط به متعلقات آن مي شود؟
يا تامل درباره دو بخش اساسي حقوق[ : حقوق موضوعه] و[ حقوق طبيعي و فطري] مي توان يك فلسفه[ اجتماعي] اقتصادي را براي حقوق اسلامي بنانهاد؟
انواع حقوق[ موضوعه] (مانند حق شفعه ) و حقوق فطري (مانند حق تكامل و حيات ) كدامند؟
با توجه به اينكه دراسلام حقوق واجب و حقوق مستحب داريم . مي توان ملاك استحباب و وجوب آن را تعيين كرد؟
آيا بحث تطبيقي[ مساله حق] و[ ملك] مي تواند دراقتصاداسلامي بحثي علمي و عملي و بنياني باشد نتايج و آثاراين بحث كدام است ؟
3 مواسات
دراحاديث بسياري مسلمين موظف شده اند كه اصل[ مواسات] را در ميان جامعه خود بكار بندند. 2
آيا منظوراز آن فقط ايجاد روحيه گذشت واحسان (بصورت اخلاقي ) بوده است . و يااينكه[ مواسات] جنبه اجتماعي داشته و در واقع بايد آن را تحت عنوان[ نظام مواسات اسلامي] مطرح كرد.
مواسات را مي توان پايه نوعي[ نظام تعاون اقتصادي] در جامعه اسلامي گرفت ؟
آيا مي توان[ مواسات اسلامي] را بعنوان شكل خاصي از تعاوني اسلامي پذيرفت ؟
رابطه[ مواسات] با[ انفاق] و[ صدقه] چيست ؟
مساله مواسات را نبايد به عنوان يك بحث مهم و مساله جدي فقه مورد بررسي قرار داد؟
4 ماليت اشياء
- منشاء ماليت اشياء
ملاك[ ماليت] اشياء وارزشمند بودن آنها چيست ؟
مي توان ملاك[ ماليت] اشياء را احتياج انسان فائده شي ء كمبود و مصنوع و دست ساخت بودن و يا چيز ديگري دانست ؟ آيا يك دانه گندم مال شمرده مي شود؟
در مواردي مانند هوا الماس طلا گندم جو آب شراب گوشت و ماشين سواري با توجه به ارزش اقتصادي هر يك از آنها كداميك از ملاكهاي ياد شده مي تواند منشاء ماليت شمرده شود؟
چه رابطه اي ميان[ ماليت اشياء] و[ ارزش اضافي] وجود دارد.
اگر يك كارگر مقداري از وقت خود را صرف توليد شراب پرورش خوك بكنداز نظر فقه اسلامي چه ارزشي را بوجود آورده ؟ تامل دراين سئوال مي تواند پاسخ گوي سئوال قبلي بوده باشد؟
اگر ملاك[ ماليت] اشياا تنها[ مفيد بودن] [ احتياج] [ ميزان كار مصرف شده] شناخته شود حكومت اسلامي مي تواند قيمت ها را كنترل كند؟
از نظر فقه اسلام آيا كنترل سطح نرخها مبتني بر قواعد خاصي مانند [ماليت اشياء] قاعده[ لاضرر] و غيره مي باشد ياازاختيارات امام مسلمين و ولي فقيه محسوب مي گردد؟
اگر قيمت اشياء براساس ملاك و منشا[ ماليت] آن تعيين و تثبيت شود كساني خواهند توانست بااستفاده از قانون [ عرضه و تقاضا] بازار سياه و كمبودهاي مصنوعي ايجاد كنند؟
آيا قانون[ عرضه و تقاضا] رابطه اي با ماليت اشياء دارد؟
اين قانون را نمي توان مخصوص[ نظام رقابتي سرمايه داري] دانست ؟
5 نظام تعاوني و نظام رقابتي
امروزه دراقتصاد جهاني [ نظام توزيع] از دو شيوه متفاوت و شايد متضاد تشكيل يافته[ 1 نظام رقابتي آزاد[ 2 [نظام تعاوني]:
از نظر فقه اسلام كداميك ازاين دو نظام مقرون به سلامت و در برگيرنده مصالح اجتماع بويژه جامعه ايماني و موحداسلامي است ؟
دلائل فقهي براي قبول و يا رد هر كدام ازاين دو نظام چيست ؟
در صورت قبول هر يك ازاين دو نظام دلائلي كه بر آن اقامه مي شود جزء كدام دسته ازاحكام[ اوليه] يا[ ثانويه] خواهد بود؟
آيا[ نظام تعاوني] مي تواند نوعي تعادل اقتصادي رااز نظر قدرت خريد به كل اندام جامعه ببخشد؟
اين نظام تنها در يك اقتصاد متمركز قابل پياده شدن است ؟
نظام تعاوني تنها در شكل دولتي آن عملي است و يااينكه غير دولتي ومردمي نيز مي تواند باشد.
اگر[ مواسات اسلامي] زير بناي نوعي[ تعاون اقتصادي] باشد اين [نظام تعاوني دولتي] و يا غير دولتي خواهد بود چگونه ؟
[نظام تعاوني] چه رابطه اي با ملي شدن تجارت خارجي دارد؟ بدون ملي شدن تجارت خارجي امكان عملي شدن[ نظام تعاوني] هست ؟
منظوراز[ بخش تعاوني] قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران چيست ؟ و چگونه مي توان آنرا عملي ساخت .
پي آمدهاي[ سياسي - اقتصادي] نظام تعاوني در جامعه ما چه مي تواند باشد؟
كنترل[ تعاوني هاي غير دولتي] در حكومت اسلامي با چه كسي است ؟
6 تمركز و عدم تمركزاقتصادي
چه تصوري از[ تمركز] و عدم[ تمركز] دراقتصاد جهاني داريم ؟
آيا[ تمركزاقتصادي] فقط در شكل سوسياليستي آن قابل تصوراست و يا شكل ديگري نيز براي يك اقتصاد[ متمركز] و كنترل شده مي توان تصور كرد؟
اقتصاد هدايت شده بااقتصاد متمركز چه فرقي دارد؟
آيا كشورهاي بزرگ سرمايه داري جهان نيز به نحو خاصي اقتصاد خود را كنترل نمي كنند؟
برنامه هاي اقتصادي چند ساله دولتهااز مقوله اقتصاد متمركزاست و يا غير متمركز؟
آنچه در قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران اقتصاد كشور را به سه بخش 1 دولتي 2تعاوني 3 خصوصي تقسيم كرده اقتصاد متمركزاست و يا غير متمركز؟
آيا مي توان قاعده] لاضرر] [ لاحرج] واصل عدالت اجتماعي اسلام اختيارات امام و ولي فقيه را دليل بر حمايت اسلام از[ اقتصاد متمركز] دانست ؟
7 تورم
آيا مشكل[ تورم] ( عدم توازن عرضه و تقاضا افزايش بي رويه قيمتها) معلول نارسائيهاي اقتصاد داخلي است و يا بازتاب قهري اقتصاد بيمار جهان است ؟ يا هر دواينها مي تواند موثر باشد؟
چگونه مي توان اين بيماري اقتصادي را معالجه كرد؟ با چه طرح و برنامه اي ديگر پديده اي به نام تورم نخواهيم داشت ؟ كداميك از عوامل زير رامي توان بعنوان عامل[ تورم] شناخت .
قيمت تعاوني و قيمت آزاد داشتن كالاها بالا بودن هزينه هاي جاري دولت و كسر بزدجه ناشي ازاين مساله پرداخت سوبسيد براي واردات استقراض از بانك مركزي وافزايش حجم نقدينگي همراه با ريزش غير متعارف پول در جامعه نامناسب بودن نظام مالياتي نسبت با حاد ملت در كل اندام جامعه عدم كنترل دقيق قيمتها همه از مسائلي است كه بايد بررسي وارزيابي و مورد نقد قرار گيرد.
8 مسائل اقتصاد بين الملل
دراقتصاد غرب براي قبضه كامل بازارهاي جهاني تشكيلاتي به نام [كارتل] و] تراست] وجود دارد.
چنين تشكيلاتي به منظورايجاد كمبود و بازار سياه از طريق تباني [جمعي پر نفوذ] شكل يافته است وانحصاري كردن توليد و توزيع كالاهاي معين را براي افراد بخصوص نيز وظيفه[ تراست] است.
با در نظر گرفتن مباني فقهي وجوداينچنين تشكيلاتي چگونه است ؟
با توجه به اهميتي كه اين مساله دراقتصاد دارد نسبت به بررسي ضوابط فقهي آن چه كرده ايم تا وسيله جلوگيري آن را فراهم سازيم .
9 فروش اسلحه به غير مسلمان
آيا مي توان به دولتهاي غير مسلمان در حال صلح اسلحه فروخت ؟
خريداسلحه از كشورهاي غيرمسلمان اگر موجب وابستگي نظامي اقتصادي مسلمين به آنها بشود جايزاست ؟
10 سرمايه گذاريهاي خارجي
سرمايه گذاري كشورهاي غير مسلمان در كشورهاي اسلامي از نظر مباني فقه چگونه است ؟
گرفتن[ وام] از كشورهاي غيرمسلمان يااز موسسات بين المللي مانند بانك جهاني صندوق بين المللي پول كه وابستگي كامل به غير مسلمانها دارد چگونه است ؟
ملاك جواز و عدم جواز معاملات مسلمين با ممالك غير مسلمان چيست ؟
ظوابط و قوانين مربوط به گمرك نسبت به واردات از نظر مباني فقهي چگونه است ؟
آيا خريد صنعت مونتاژي از ممالك غير مسلمان جايزاست ؟ نمي توان گفت جواز آن مشروط به شرائط اضطراراست ؟
11 مسائل كارگري
آيا مسائل كارگري عصر جديد ( انسان در خدمت ماشين ) تنهااز طريق عقود معهودي ماننداجاره جعاله وامثال اينها بايد بررسي شود؟
اين مسائل را نمي توان جزء[ مسائل مستحدثه] شمرد؟
آيااستخدام همان اجاره است ؟ دليل قانع كننده اي براين مطلب داريم ؟
نمي توان استخدام را بعنوان يك عقد عرفي مستحدثه شناخت و آثار واحكامي خاصي برايش قائل شد؟
- بيمه اجباري كارگران
آيا بيمه اجباري كارگران تنهاازاين طريق[ مشروعيت] مي يابد كه گفته شود دولت استفاده كارفرمايان رااز تسهيلات دولتي مانند جاده برق آب ... را مشروط به بيمه كردن كارگران مي كند؟
نمي شود گفت : دولت در مقابل اخذ عوارض و ماليات موظف است كه تسهيلات اوليه را براي همگان بدون اينگونه شروط فراهم كند؟
مشخصات ويژه نظام كارگري در عصر ماشين از قبيل استخدامي بودن خطرات جاني كارگران اهداف سود دهي و تجارتي كارفرمايان نمي تواند به عنوان حكم اوليه بيمه كردن كارگران را واجب كند؟ در حقوق كارگري قانوني وجود دارد به نام قانون[ مفرغ دستمزدها] كه طبق آن دست كم مزد كارگر معادل حداقل مقداري كه براي زنده ماندن خود و عائله تحت تكفل لازم است شناخته شده است.
از نظر مباني فقه اسلام اين قانون چگونه است ؟
آياايجاد جواضطرار براي خريد نيروي كار جايزاست ؟
قاعده[ لاحرج] و[ لايحل مال امرءالاعن طيب نفسه] مي توانداز قانون [مفرغ] رفع ايجاداضطرار كرده و به آن مشروعيت ببخشد؟
آيا تسلط فرهنگي سياسي واقتصادي كارفرما بر كارگرامريست قهري ؟
اگروجود چنين تسلطي مشروع نباشد چگونه مي توان با آن مقابله كرد؟
اين سئوالات شايد مجموعه مسائلي اقتصادي باشد كه در شرايط حاضر در جامعه كنوني مطرح است و بر محققان وانديشمندان و طلاب آگاه و روشن است كه اين موضوعات را نيك بيابند و در مورد آنها تحقيق گسترده بنمايند اميداست پژوهش در مورداين مسائل وانعكاس آن سهمي موثر در حل مشكلات جمهوري اسلامي داشته باشد بديهي است طرح مسائل اقتصادي بگونه اي علمي واستدلالي از هر زاويه و ديدگاه نه تنها مفيد خواهد بود واستعدادها و خلاقيت ها را شكوفا خواهد كرد بلكه فضاي آلوده و جناح بندي هاي سياسي را تحت الشعاع خود قرار خواهد داد.
خداوند بهمه ما توفيق خدمت همراه بااخلاص و صميميت و آگاهي عنايت فرمايد.

منبع: پایگاه حوزه