از مهمترین فصل مربوط به حیات انسان، فصل مربوط به دوران نوجوانی او ،شامل مرزسنی 18-12 است ؛ مرحله ای که آغاز آن ،پایان دوران کودکی ، نهایت آن آغاز جوانی ووصول به مرحله کامل مردی یازنی است . این مرحله را از مبهم ترین مراحل حیات در جنبه شناخت ابعاد جسمی ، روانی ، عاطفی ودشوارترین مراحل از نظر سازگاری انسان ذکر کرده اند .(1) ضمن اینکه این دوره از رشد وزندگی متضمن بحرانی هیجانی ، تحولی اخلاقی ودگرگونی وتغییری عظیم در شخصیت است . شاید در هیچ مرحله ای از عمر ( جز سه سال اول زندگی ) فطرت به این اندازه بیدادوهشیار نباشد.
دوران نوجوانی واصولاً دوران دهه دوم حیات را دوران پایه گذاری ها می دانند که اهم آنها عبارتند از : (2)
- پایه گذاری سلامت ورشد بدن و کمال یا نقص جسمی
- پایه گذاری سلامت روانی ومراقبت در این امر که رفتارها ، متعادل ومناسب باشند.
- پایه گذاری رشد وجهت داری عاطفه که متوجه چه کسانی ویاچه جنبه هایی می باشند.
- پایه گذاری اخلاق ، به عنوان مجموعه ضوابط حاکم برروابط که در او تثبیت وعینی گردد.
- پایه گذاری خوی اجتماعی وروابط معاشرتی از نظر ادب ،حیا، باز وبسته بودن روابط.
- پایه گذاری استدلال ، منطق ،جهان بینی و طرز تلقی از امور .
- پایه گذاری دینی وعقیدتی واعتدال مذهبی وعادات و رفتارهای مذهبی و توان دفاعی ازآ ن .
درآنچه که به مذهب مربوط می شودیک جنبه آن مربوط به جنبه های تکمیلی دیانت وآماده شدن برای انجام دادن همه دستورات وتعلیم دین است ، مخصوصاً از آن بابت که اودر اواسط یا اواخر این دوره وارد عرصه تکلیف می شود.(3)
یکی از شکوه های والدین ومربیان ، بی توجهی برخی از نوجوانان به نماز است .البته باید توجه داشت که چنین وضع و حالت در نوجوانانی که تمرینات مذهبی را از سنین کودکی وحتی خردسالی به صورت لذتبخش با چشیدن عواطف گرم والدین و بدون تحمل فشار آغاز کرده اند ، به ندرت دیده می شود. دستور رسول خدا (ص) که کودکان خود را از کودکی به نماز وادارید مروا اولادکم بالصلوه...(4) اشاره ای به این اثر گذاری واهمیت است .حضرت امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند : (یوخذ الصبی بالصلوه بین سبع سنین وست سنین)(5) از سنین بین7-6 سالگی کودک راباید به نماز وداشت ودرترک آن مواخذه اش نمود ).
- اما علل بی توجهی به نمازاز چند جهت قابل بررسی است (6)
1- علل مربوط به خودنوجوان : شناخته ترین علل در این زمینه به قرار زیر است:
- نادانی نسبت به اهمیت مسئله، عدم درک تعلیم مذهبی وارزش آن ، نا آشنایی به وظیفه وتکلیف .
- تنبلی ،غفلت و مسامحه کاری واتلاف وقت تا قضای نماز .
- بی حالی و بی حوصلگی که نشانه ای از عدم درک لذت ارتباط با خدااست .
- اثبات وجود و نشان دادن اینکه کسی می تواند یاغی وعاصی باشد.
- عدم عادت به عبادت ودرنتیجه نداشتن روحیه لازم برای این برنامه
2- علل مربوط به خانواده : اهم علل وعوامل در این جنبه عبارتند از :
- عدم ایجاد عادت در فرزند به نماز از دوران خردسالی بدان حساب که هنوزوقت نمازاو نشده
- دعوت او به نماز از روی خشونت وقهر وعقده سازی .
- سلب اعتماد او از روحانیت خانواده واحساس ریاکاری دروالدین یاتقدس خشک وتجرد درآنان .
- طیب نبودن غذا که رابطه چشمگیری بین آن با عبادت وعمل صالح است .
3- علل مربوط به گروه همسالان : منظورگروهی است که نوجوان باآنها مانوس ، همراز، هم سخن وهمبازی است.
امیر المومنین علیه السلام فرموده اند : « المرء علی دین خلیله وقرینه»(7)انسان متاثر از دین دوست وهمنشین خود است.در دوران نوجوانی قواعد اخلاقی خارجی واجتماعی افراد ، جای خودرابه تقلید از نمونه ها وسرمشق ها ی زندگی میدهد. وشخصیت ناپایدار نوجوان از اشخاص نمایشی بهره مندمیشود.(8) در امر ترک نماز یا رغبت و عادت به نماز ، الگوهاومعاشران نقش اساسی دارند.
4- علل مربوط به جو ومحیط : عوامل زیر احساس و تصوری برای ترک مذهب ونماز در نوجوان پدید می آورند.
- وسوسه های مکاتب الحادی وایجاد شک وتردید در اذهان .
- تصور فساد وریاکاری از اولیای دین وعلما
- احساس تبحر،بی منطقی ،وخشکی در تقدس آنهایی که مورد علاقه اوهستند.
- آلودگی و فساد در کوچه وخیابان.
- جدایی اخلاقی ومعنوی بین او وروحانیت .
- احساس یا تصور عدم تطابق دین با زندگی وبی ارزشی عبادتی چون نماز .
درطریق اصلاح
در رفع عارضه واصلاح یک نابسامانی باید از همان راهی وارد شد که عوامل وشرایط درنوجوان وارد شده و نفوذ کرده اند.مادام که در فردی ریشه یا عامل جهل ، غفلت ، تن پروری ، بی رغبتی زدوده نشود ، مادام که خانواده ها سروسامان نداشته و بی برنامه باشند، مادام که دوستان ومعاشران ناباب فردی را احاطه کرده باشند. وجو جامعه آشفته باشد ،امید به اصلاح بسیارناچیز و اندک خواهد ماند.
برنامه ریزی برای اصلاح نوجوان درمحیط خانه وزندگی یک سوی قضیه است وتلاش برای کنترل جامعه ومحیط سوی دیگر آن . برای اصلاح درون باید بیرون را ساخت... وسوسه های جهان کوچه وبازار،تحریکسازی نوارها وفیلم ها وسینماوتلویزیون ،مصونیت دل را از نوجوان سلب می کندوروح تقوا وعبادت رااز و می گیرند.
روشهای جلب وجذب
در واداشتن نوجوان به نماز ،از فنون و شیوه هایی میتوان استفاده کرد که علمای روانشناسی وتربیت بدان تکیه کرده اند اهم روشها عبارتند از :
- روشهای آگاهی بخش چون روش اعلام واشعار، روش تذکر وهشدار، امر به معروف ، ارشاد.
- روشهای عاطفی چون روش محبت ، روش رحمت ، تحریک عواطف ،روش همراهی وهمکاری ، احسان .
- روشهای جلب چون پذیرش ،ا حترام ، تکریم ، التفات.
- روشهای خیر خواهان چون وصیت ،نصیحت ،وعظ
- روشهای اقناعی چون استدلال ، محاجه، تحدی، برهان ،حجت .
- روشهای تبیینی چون تشریح وتحلیل ، محاوره وگفتگوی آزاد.
- روشهای بر انگیزاننده چون تحسین ، تایید ، تشکروسپاس،ترغیب ، تحریض تشویق ، پاداش وانعام .
- روشهای امید ساز چون وعده ، رجاء ،بشارت ها.
- روشهای ترغیبی چون ذکر صالحان ،داستان ، بازی
- روشهای عنایت آمیز چون مزاح ، تغافل، عبور کریمانه ، تسامح ، تجاهل ،امهال
- برخوردهای غیر مستقیم مثل کنایه ، تعریض ،اشاره ،تلویح
- روشهای جدی در برخورد مثل ا علام تعجب ، ذم ومدح ، تقبیح وتنفیر ،قطع محبت ، قهر .
- روشهای اعتراضی مثل عقاب، اعتراض، ابراز تاسف ،نهی ،محروم کردن.
- روش سرزنش ها وتعبیر مثل ملامت ، توبیخ ، تحقیر عمل
- روش های هشدار هنده مثل اخطار ، عقاب ، افشاء
- روشهای تهدیدی مثل ارعاب ،وعید ،تحذیر ،تخویف
- روشهای تنبیهی مثل اخذ ، بطش ،امکانات...(8)
در طریق جلب وجذب
براساس نظر روانشناسان تربیت ، نوجوانان دارای شخصیت های گوناگونی چون شخصیت خودکار ،سازش پذیر ،شخصیت بدگمان،افتاده ، مبارزه طلب ،تعدیل نیافته ، ماجراجو ،مشتاق ، اخلاقی ... هستندکه باهر کدام آنها به گونه ای خاص باید برخورد نمود. امادر رابطه با همه آنها اجرای این ضوابط واتخاذ مواضع زیر دارای نقشی سازنده وجهت دهنده است.
- استفاده از قاعده محبت واعلام این سخن غرور آمیز که خوشحالم چون تو فرزندی نماز خوان دارم
- تشویق از طریق ذکر فضایل وپاداشهای عملی مناسب در اسلام.
- روحیه دادن از طریق این عبارات که تو نورانی تر وشاداب تر می بینیم .
- آراستن ظاهر مثل تهیه جای مناسب برای نماز ، سجاده تمیز وزیبا ، استفاده از عطر به هنگام نماز.
- آسان گیری برنوجوان ومراقبت ازاو که خودرادر عبادت خسته نکند تا منجر به نتیجه معکوس نشود.
- تقلید خانواده بر مقدم شمردن وقت نماز بر هر کار دیگر والتزام عملی آن .
- ایجادانس بین فرزندان خودبا خداوند از طریق معرفی صفات الهی به زبان کودکانه.
- تفهیم این مهم به نوجوان که ساده ترین ونزدیکترین راه برای ارتباط با خدا ، نماز است.
- تبیین این که خد اوند به کسی که در برابر او به نماز می ایستد توجه خاص ونظر مخصوص دارد.
- یاد آوری این نکته که نماز ، انسان را از کارهای زشت وناشایست باز میدارد.
- آموزش معنای نماز .
- خریداری ساعت برای فرزند ( که اوراصبحها با صدای تکبیر از خواب بیدار کند.)
- اظهار این نکته که بهترین ودانا ترین ومحرم ترین دوست خداست.بااقامه نماز بادوست خود خلوت کن.
- تشویق فرزنددر بین نمازگزاران دیگر ودرجمع دوستان واقوام
- تعریف سرگذشت انسانهایی که ارتباط الهی قوی با خدا داشته اند.
- تعریف سرگذشت انسانهایی که ارتباط الهی ضعیفی با خدا داشته اند.
- برای فهم مطالب به فرزندان فرصت داده شودومطالب پی در پی عنوان نگردد.
- هدیه دادن به نوجوان به خاطراعمال شایسته ودر مناسبت های مختلف فراموش نشود.
- باید باتوجه به صحبتها وخواستهای فرزند ، او را به شنیدن مطالب ونصایح دلگرم نمود.
- برنامه پرسش وپاسخ را باید جدی گرفت ودر کمال صبروحوصله بدان پرداخت .
- توضیح فضیلت نماز اول وقت .
- اجتناب از جریحه دار کردن عواطف مثل افشاگری ، تحقیر ، تخطئه ونیشخندزدن .
- عدم امرو نهی شدیدوتذکرات مکرر نیشدار جهت جلوگیری از ایجاد روحیه متفاوت درفرزند.
- پرهیز ازتنبیه در حضور جمع که شعله سرکشی وعصیان راشدید تر می کند.
امید آنکه بااتخاذروشهای صحیح ،نوجوانان وفرزندان ما با دلبستگی عمیق به نماز ، قله های کمالات معنوی رافتح نمایند. انشاءالله .

ماخذ :
1) تعلیم وتربیت ومراحل آن ، دکتر قائمی ، ص178
2) هدایت نوجوان به سوی نماز ،دکتر قائمی ، صص 17-16
3) نوجوانی ، دکتر جعفر کرمانی ، ص5.
4) مکارم الاخلاق، پیامبر اکرم (ص)
5) وسائل الشیعه ، ج2، ص 5.
6) هدایت نوجوان به سوی نماز ،دکتر قائمی ، صص 29-26.
7) تحف العقول
8) هدایت نوجوان به سوی نماز ،دکترقائمی ، صص 43-42.

نادره شهرام مهر


معاونت پژوهشي وآموزشي