قسمت اول
فاطمه برهانى
اشاره:
((عوامل موثر بر سن ازدواج)) عنوان تحقيقى است كه خانم فاطمه برهانى به انجام رسانده است. اين تحقيق كه در دو قسمت تقديم خوانندگان محترم خواهد شد آن دسته از عوامل جسمى ـ روانى, اجتماعى- فرهنگى, اجتماعى- اقتصادى و نيز اجتماعى- فرهنگى- اقتصادى كه در ازدواج از نظر شرايط سنى تإثير مى گذارد را مورد بررسى قرار مى دهد. آنچه در اين قسمت مى خوانيد شامل دو بخش نخست مى گردد. دو محور بعدى و نيز منابع تحقيق را در قسمت بعد خواهيم آورد. ان شإ الله. لازم به يادآورى است اين مقاله توسط مركز پژوهشهاى بنيادى وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى تهيه شده است و در اختيار مجله قرار گرفته است.

مقدمه
ازدواج يكى از اساسى ترين و در عين حال حساسترين مراحل زندگى انسان به شمار مى رود. انسان بنابر سرشت و ماهيت وجودى خويش و وابستگى به غير در پاسخ به نيازهاى درونى و بيرونى خود همواره از فردگرايى گريزان بوده است. حتى انسان بدوى نيز بى نياز از زندگى مشترك(خانوادگى و گروهى) نبود. ازدواج اصلى ترين و عالى ترين نمود اين پاسخ است و مظهرى از قانون گروه گرايى اوست.(1)

از ديدگاه جامعه شناسى, ازدواج يك قرارداد اجتماعى و ضامن بقاى نسل انسان است و آرامش و امنيت در يك جامعه, نتيجه ازدواج سالم و محيط آرام بخش خانواده است. از ديد روانشناسى ازدواج يكى از بالاترين تركيبات روانى را در بر دارد. از نظر پزشكى, بيشترين ضايعات انسانى و بيماريها, متوجه افراد مجرد است و سهم ازدواج در كاهش آن حائز اهميت است. از نظر علماى اخلاق, ازدواج مى تواند از اشاعه فساد و فحشا و رفتارهاى ناپسندى كه مى تواند پيامد مستقيم عنان گسيختگى غرايز جنسى باشد جلوگيرى كند و يكى از پايه هاى حفظ سلامت جامعه است. از ديدگاه اسلام, ازدواج ضمن دارا بودن همه ويژگيهاى لازم در حفظ روابط خانوادگى و اجتماعى و بقإ نسل و جلوگيرى از انحرافهاى مختلف, عبادت به شمار مىآيد و راهى است كه به كمال انسان منتهى مى شود. ازدواج در اصلاح كجرويهاى اجتماعى, تضمين بهداشت روانى, كاهش زشت رفتاريهاى اخلاقى, نقش تعيين كننده و بس مهمى دارد.(2) در مورد ضرورت امر ازدواج و اهميت آن هيچ جاى ترديدى نيست, در اسلام به مسإله ازدواج خيلى اهميت داده شده و براى آن مقررات خاصى تعيين شده است. ازدواج از نظر اسلام وسيله اى است كه زن و شوهر در سايه آن با كمال آسايش و اطمينان به حقوق خود, در كنار يكديگر زندگى مى كنند(3) و در دين سفارش اكيد به اين امر شده, بطورى كه در ميزان الحكمه آمده است: ((هنگامى كه بنده اى ازدواج كرد نصف دينش كامل مى شود پس بايد در نگهدارى نصف ديگرش تقواى خدا را پيشه كند.))7817 و همين طور, ((بنايى در اسلام محبوبتر و عزيزتر در نزد خداوند عزوجل از تزويج نيست.))7798.

از نقطه نظر اجتماعى بدون ترديد ازدواج واجد ارزش است و از آن جمله آداب اجتماعى است كه در تمام جوامع بشرى آن طور كه تاريخ نشان مى دهد تا به امروز متداول بوده و اين خود دليلى بر اينكه يك سنت فطرى است مى باشد.(4)

آلن ژيرار(5) در اثرش ((گزينش همسر در فرانسه معاصر)) مى نويسد: ((در بين تمامى مراسم, آداب و حوادث اساسى حيات انسانى, ازدواج از اهميتى بسزا برخوردار است: هم از نظرگاه فرد, هم از ديدگاه زيستى و هم از منظر اجتماعى, هيچ نهادىنيست كه همانند آن جهانى و از نظر عنايت ثابت و پايدار باشد. از اين رو هيچ نهادى همانند آن تحت تإثير دگرگونيهاى اجتماعى قرار نمى گيرد.))(6)

قطع رشته حيات يا ايجاد سد و مانع در قبال پيدايش حيات و متوقف ساختن سير و جريان آن در هر مرحله اى كه باشد برخلاف اصول حياتى و قراردادهاى اجتماعى است كه شرايع نيز آن را مذموم شمرده و مرتكب را بزهكار دانسته اند. تجرد و ترك ازدواج عملا سير طبيعى حيات را در مراحل اوليه و استفاده از مواهب خلقت را به ناصوابى ممنوع مى دارد. ازدواج مسووليتها و وظايف خطيرى را بر زن و مرد تحميل مى كند كه تكفل اين مسووليتها مستلزم فعاليتهاى ذهنى بيشتر است و طبعا با استفاده از اين فعاليتهاى ذهنى, قواى روانى و عقلانى تقويت و در پرتو نيرو و رشد حاصله, استفاده بيشترى در امور حياتى شده است. مرد يا زن مجرد را انگيزه اى براى استفاده از چنين نيروى ذهنى و روانى نيست.(7)

با وجود اينكه امروزه همزيستيهاى آزاد زن و مرد در كشورهاى صنعتى رو به ازدياد است ولى همچنان ازدواج به علت تإكيدى كه عرف و سنت و دين و قوانين رسمى بر آن دارند مبناى اكثر قريب به اتفاق همزيستيهاست بخصوص اگر ميل به فرزند آوردن وجود داشته باشد. به طور قطع مى توان گفت, هيچ جامعه اى نمى تواند در برابر ازدواج - يا پديده اى كه توزيع ژن را در آن تحت تإثير قرار مى دهد, و از ديدگاهى بقاى نسل و تطور كمى و كيفى آن بدان مربوط است بى توجه ماند.(8)

با توجه به تمامى تعاريفى كه ذكر شد و با عنايت به اينكه ازدواج پديده اى است اجتماعى و كاملا همه جايى و عمومى و داراى اهميت بسيار و با وجود ضرورت قطعى آن, در هيچ كجا تإكيدى در خصوص سن ازدواج به عمل نيامده, جز در دين و قانون كه حدنصابى وجود دارد ولى عملا سنين ازدواج بسيار متفاوت مى باشد. درست است كه سن ازدواج به طور طبيعى به يك سرى عوامل بستگى دارد, ولى اين عوامل در جامعه ما تحت تإثير تغييرات و تحولات و شرايط اجتماعى و اقتصادى و تغيير و تحول در ارزشها و هنجارها, به يكباره بسيار زياد مى شوند و انجام اين وظيفه خطير را دچار اشكال ساخته, گاه به صورت معماى لاينحلى درآورده و ازدواج به موقع جوانان را به تإخير انداخته يا اصولا منتفى مى كنند. بايد توجه داشت براى هر انسان, مخصوصا زن, سالهاى خاصى موعد گزينش همسر به شمار مىآيد چنانچه اين سالها سپرى شوند, به همان نسبت نيز شانس زوجيت از دست مى رود و چه بسيار دچار ((تجرد قطعى)) گردد. (9)

مى دانيم براى اينكه ازدواج صورت پذيرد جوانان (خصوصا پسران) بايد به بلوغ اقتصادى و اجتماعى برسند تا بتوانند ازدواج كنند. با نگاهى به آمار ميانگين سن ازدواج دختران, مشاهده مى شود كه, در سالهاى اخير اين ميانگين به تدريج افزايش يافته است. اين واقعيت نشان مى دهد كه امروزه جوانان ديرتر به بلوغ اقتصادى و اجتماعى مى رسند و فاصله ميان بلوغ جنسى عاطفى و بلوغ اقتصادى و اجتماعى آنها روز به روز بيشتر مى شود. و در اين فاصله جوانان بلاتكليف و سرگردان هستند. توجه به اين نكته و از بين بردن موانعى كه فاصله را افزايش مى دهند از ضروريات است. زيرا در اين دوره بلاتكليفى جوان و به تبع آن جامعه در معرض خطر قرار دارد و به نظر مى رسد ناديده گرفتن عوارض جسمى و روحى و روانى اين تإخير اصلا به صلاح جامعه اسلامى نباشد.

در اينجا سعى داريم تا جايى كه امكان دارد عوامل متعددى را كه به نوعى بر سن ازدواج اثر مى گذارند و موجب افزايش فاصله و تزلزل در سن ازدواج جوانان مى گردند برشمرده و نشان دهيم.در اين رابطه بايد به اين نكته توجه داشت كه قشر جوان, قشر بزرگى از جامعه است كه با اقشار ديگر در رابطه مى باشد و به عبارت ديگر چگونگى وضع آنها با چگونگى وضع ديگر افراد اجتماع رابطه مستقيم دارد و همينطور توجه به اينكه ما نمى توانيم به عامل سن در ازدواج به ديد يك ضرورت مجرد و جدا از شخصيت فردى و امكانات اجتماعى و اقتصادى نگاه كنيم.

طبقه بندى عوامل
عوامل موثر بر سن ازدواج ارتباط نزديكى با يكديگر دارند و تداخل بين آنها اجتناب ناپذير است ولى با وجود اين در اينجا سعى مى كنيم عوامل مختلف را به 4 دسته طبقه بندى كنيم كه عبارتند از:

1 ـ عوامل جسمى و روانى

2 ـ عوامل اجتماعى, فرهنگى

3 ـ عوامل اجتماعى ـ اقتصادى

4 ـ عوامل اجتماعى ـ اقتصادى ـ فرهنگى كه هركدام از اين عوامل به نحوى بر سن ازدواج اثر مى گذارند و عمدتا موجب افزايش آن مى گردند.

الف: عوامل جسمى و روانى موثر در سن ازدواج
نقص جسمى
ازجمله عواملى كه در سن ازدواج جوانان موثر است و موجب نوسان اين متغير مى گردد ويژگيهاى جسمى جوان است. در بعضى موارد وجود نقص جسمى يا معلوليتهاى مختلف مانعى در راه ازدواج جوانان است كه حتى گاهى منجر به تجرد قطعى مى شود و يا در بعضى موارد موجب تإخير در سن ازدواج مى گردد.

بارورى
سن مناسب براى داشتن فرزند نيز ازجمله عوامل عمده در تعيين زمان ازدواج مى باشد. مى دانيم كه سن ازدواج از لحاظ بيولوژيك به ويژه تإثيرى كه بر شرايط زايمان مادر و وضع بدن نوزاد مى گذارد مسإله بسيار حساس و دقيقى است(10). مادران معمولا از 15 تا 44 سالگى قدرت بارورى دارند(11), ولى صاحبنظران فاصله سنى مشخصى مثلا 23 تا 28 سالگى را بهترين سن براى بارورى زن مى دانند. غالبا مشاهده مى شود كه سنين خيلى پايين يا خيلى بالا عوارض نامطلوبى چه از نظر جسمى و روحى براى مادر و چه از نظر اجتماعى براى والدين به بار مىآورد.

عوامل روانى
وجود مشكلات روحى و روانى بسيار باعث مى شود كه جوان نتواند به راحتى تصميم به ازدواج بگيرد. تحقيقات نشان مى دهد, اكثر افرادى كه حتى شرايط ازدواج برايشان فراهم است بر اثر اضطراب و ترسى كه ناخودآگاه در وجود آنها نهفته است از ازدواج سرباز زده و بيشتر به نكات منفى و مسإله شكست در ازدواج فكر مى كنند(12). جوان از عدم موفقيت در ازدواج مى ترسد. او نمى داند كه انتخاب او صحيح بوده يا نه و با چه كسى مى خواهد يك عمر زندگى كند, آيا قادر به درك يكديگر خواهند بود؟ آيا در آينده مشكلى با همسر خود نخواهد داشت؟ آيا خانواده ها با هم سازگارى و هم سوئى خواهند داشت؟ آيا در تربيت فرزندان دچار مشكلى نخواهند شد؟ تمامى اين عوامل موجب مى شود كه يك نوع ترس از ازدواج در بعضى افراد كه شخصيت ويژه اى دارند به وجود آيد كه بيشتر در اثر عدم آگاهى و شناخت است.

ازجمله عوامل روانى ديگر كه در رابطه, با سن ازدواج مى توان ذكر نمود افسردگى و تمايل به عزلت طلبى و گوشه گيرى است(13). افراد افسرده و عزلت طلب از ديدگاه روانشناسى از تيپ درونگرا هستند و از هرگونه معاشرت و مصاحبت و تماس و ارتباط با ديگران هراس داشته و پرهيز مى كنند كه البته مى توان با درمان مناسب اين حالت را از بين برد.

ب: عوامل اجتماعى, فرهنگى موثر در
سن ازدواج
آموزش و آگاهى
عامل ديگرى كه در سن ازدواج موثر است, عدم آگاهى و آموزش لازم است, چه در مورد خانواده ها و چه در مورد خود جوانان.

ناآگاهى والدين از ضرورت ازدواج به موقع فرزندان ازجمله عواملى است كه بعضا باعث بروز پاره اى بى تفاوتيها(14) مى گردد كه بيشتر در خانواده هاى محروم و كم سواد ديده مى شود, و يا مانع تراشيهاى بى موردى را موجب مى شود كه عملا بر مشكلات ازدواج جوانان مى افزايد. اكثر جوانان در اين نكته متفق القول هستند كه خانواده ها به طور جدى و از طريق تعليم و آموزش از ازدواج صحبتى به ميان نمىآورند و فقط با گوشزد كردن ازدواجهاى ناموفق و يا به رخ كشيدن ازدواجهاى موفق در باب مسإله گهگاه سخنرانى مى كنند(15). پدران و مادران كه عموما در اينگونه موارد آموزش نديده اند طبعا نمى توانند راهنماى فرزندانشان باشند. هيچ يك از رسانه ها, برنامه هاى توجيهى در رابطه با ازدواج به موقع جوانان و نارسايى هاى موجود به علت تإخير در ازدواج و حتى سختگيريهاى بى مورد خانواده ها و يا تشويق جوانان در مورد فوق ندارند. جوانان آموزش نمى بينند. پيش از ازدواج مسائل براى آنها شكافته نمى شود. در برنامه هاى درسى مطالب مناسبى براى تشريح زندگى خانوادگى گنجانده نمى شود و در سالهاى دبيرستان واقعيات زندگى را به جوانان آموزش نمى دهند تا در همان سالهاى جوانى آگاهيهاى لازم را كسب كنند و متوجه باشند كه با كدام شخصيت بهتر مى توانند بياميزند و كدام بعد منفى طرف مقابل را نمى توانند تحمل كنند تا بدين طريق بتوان از آرمانى سازى ازدواج جلوگيرى كرد.(16)

اكثر جوانان اظهار مى دارند كه تنها مسائل مادى مورد توجه آنها نيست بلكه بايد به مسائل روحى آنان نيز توجه شود. جوان چون خود را نمى شناسد و آموزشى به او داده نشده است لذا نمى داند چه مى خواهد. معيارهاى او معيارهايى است كه از طرف جامعه يا خانواده به او القا شده است.

با توجه به اينكه ضرورت ازدواج به موقع براى جوانان و خانواده ها تشريح نشده و با توجه به عواقب اين امر عدم آگاهى و آموزش لازم در اينگونه موارد از جمله عوامل موثرى است كه در سن ازدواج جوانان اثر گذاشته و عمدتا موجب تإخير آن مى گردند.

تإثيرپذيرى جوانان
از طرف ديگر ترديدى نيست كه تجربه جوان از زندگى والدين و روابط زناشويى اقوام و اطرافيان, در نگرش او به مسإله ازدواج موثر بوده و هرگونه بدبينى, در اقدام جوان به ازدواج(17), تإثير خواهد داشت.درنتيجه در سن ازدواج موثر بوده و احتمالا موجب افزايش آن مى گردد. برگس وكوترل(18) ادعا مى كنند كه سعادت پدر و مادر در زندگى زناشويى خود, بر سرنوشت ازدواج فرزندان آنها تإثير مى گذارد. به عقيده كارلسون(19), ((خرسندى فرزندان در زندگى زناشويى وابسته به خرسندى والدين آنها از زندگى خويش است(20))).

مشاهده خانواده هايى كه در حيات زناشويى موفقيت نداشته و پيوسته در مشاجرات و اختلافات بسر مى برند و از سوءاتفاق تعداد آنها كم هم نيست به منزله يك تهديد جدى براى جوانان محسوب مى شود. آنها مايل نيستند فراقت خاطر و آسايش خود را از دست بدهند. اين دسته از جوانان ناملايمات تجرد را بر گرفتاريها و مشاجرات خانواده هاى متإهل ترجيح مى دهند(21). بنابراين تجارب تلخ از زندگى ناموفق والدين يا اطرافيان موجب روگردانى جوان از امر ازدواج مى شود.

اهداف ازدواج
ازجمله عوامل موثر بر سن ازدواج تغيير اهداف ازدواج مى باشد. در گذشته فرد به هنگام ازدواج بيشتر پايبند ملاحظات اقتصادى و اجتماعى بود ولى امروزه, عليرغم توجه روزافزون به اينگونه موارد, بيشتر طالب همسرى است كه با او هماهنگى فكرى و روحى داشته باشد و از نظر امور ذهنى و معنوى با وى همسانى داشته باشد. اين مسإله در انتخاب همسر اثر گذاشته و انتخاب را مشكلتر و درنتيجه سن ازدواج را عقب تر مى برد.

انتخاب همسر
از طرف ديگر مسإله انتخاب همسر و تضاد بين طرز فكر و انديشه دو نسل ايجاد مشكل كرده و بر سن ازدواج اثر گذاشته است. انتخاب همسر به طريقه سنتى و توسط پدر و مادر ازجمله مشكلاتى است كه جوانان در راه ازدواج خود از آن ياد مى كنند. در گذشته خانواده ها فكر مى كردند كه جوانان براى همسرگزينى صلاحيت لازم را ندارند و بيشتر تابع احساسات اند و به همين جهت حق انتخاب همسر براى فرزندانشان را از آن خود مى دانستند. اكنون عوامل مختلف ازجمله رشد فكرى و معنوى جوانان به آنها استقلال فكرى و قدرت تصميمگيرى داده است به نحوى كه تدريجا حق همسرگزينى را كه زمانى برعهده پدر و مادرشان بود خود به عهده گرفته اند.

امروزه ديگر انتخاب همسر مانند گذشته به آسانى انجام نمى گيرد. مرد و زن هردو مايلند كه همسرى رفيق زندگى و موافق ذوق خود برگزينند(22) كه از همه نظر با او همسويى داشته باشند. امروزه جوانان به مرور در جريان مرحله اول (همسريابى) فعالتر مى شوند. و به هنگام اتخاذ تصميم نهايى كه مستلزم ارزيابى و داورى است. كار والدين و بزرگترها آغاز مى شود. اما بايد گفت سير قهقرايى قدرت پدر و مادر هرگز به معناى آن نيست كه آنها ديگر براى تحميل خواست خود بر فرزندان كوششى معمول نمى دارند. به نظر كارلسون(23) تصويب و تإييد ازدواج فرزندان توسط پدر و مادر, رضايت فرزندان از زندگى خود را تحت تإثير مثبت قرار مى دهد. فرزندان اغلب مايلند انتخاب آنها همراه با تصويب والدينشان باشد.(24)

در مورد دختران مسإله به صورت ديگرى است و به زعم آنان محدوده انتخاب براى آنها يكجانبه مى باشد. با وجود آنكه در اسلام خواستگارى دختر از پسر بلامانع است ولى نه تنها فرهنگ ما اين موضوع را نمى پذيرد بلكه در سراسر جهان زنان پذيرفته اند كه بگويند فلانى مرا خواستگارى كرده است. يعنى زن مى پذيرد كه اگر وى به خواستگارى مردى برود علامت اين است كه حاضر به اعتراف به نقص خود شده است تا در كنار مردى آن را كامل كند درصورتى كه شخصيت جلب مرد و حفظ نسل زن در برابر شخصيت تفوق طلبى مرد به معناى اين است كه زن را نقصى در اين مسإله نبوده و مى تواند يكجا موقر بماند و جلب كند و چون جلب كرد نسل داشته باشد. اما احساس تفوق طلبى نقص است و بايد يكى را براى اثبات فائق بودن خواستگارى كرد(25). لذا دختران و خانواده هاى آنها اقدامى در اين جهت به عمل نمىآورند و قدم پيش نمى گذارند به همين جهت دختران يكى از مشكلات ازدواج خود را نيافتن همسر ايدهآل مى نامند.

توجه به مسائل طبقاتى ازجمله عواملى است كه در راه انتخاب همسر همواره موثر بوده و بر مشكلات موجود بر سر راه ازدواج جوانان مى افزايد. موقعيت طبقه اى جوانان عامل مهمى در انتخاب همسر است زيرا هر طبقه با خلق و خوى و آداب و عادات ويژه خود دنياى خاصى را تشكيل مى دهد درنتيجه سازگارى بيشتر است. و والر(26) در گفتارى به نام زناشويى هاى درون گروهى تإكيد مى كند كه: ((مهمترين واقعه در امر همسرگزينى, گرايش آن به سوى وصلتهاى اجتماعا همسان است.)) و اين بدان معناست كه ما خواهان ازدواج در طبقه خويشيم.(27)

درگذشته مسايل سنتى به حدى دست و پاگير بود كه ازدواج دو جوان ايرانى, در حقيقت ازدواج دو خانواده و گاهى دو قوم, يا قبيله بوده است و هرگونه رابطه اى بين زوج بر روابط خانواده يا قبايل طرفين اثر مستقيم داشته است(28). اكنون نيز توجه به موقعيت ممتاز خانوادگى و هم شإن و هم سطح بودن و توجه به ميزان و نقش منزلت نزد كسانى كه داراى منزلت اجتماعى والاترى هستند و نيز آنهايى كه در پايگاه پايين ترى قرار دارند, از اهميت زيادى برخوردار است و همين امر آنها را مشكل پسند كرده و گاهى موجب مى شود خانواده اى از ازدواج جوان خود فقط بنا به همين دلايل جلوگيرى كرده و مانع ازدواج او بشوند.

ارتباط و آشنايى
با وجود اينكه جوانان انتخاب همسر را حق خود مى دانند, اما شرايط لازم براى امكان آشنايى و برقرارى ارتباط سالم و مشروع در بين جوانان بسيار كم و تقريبا صفر است. معمولا شرايط اجتماعى, تحصيلى و جغرافيايى هر يك به گونه اى گزينش همسر را تحت تإثير قرار مى دهند. بدين سان انسانها بى هيچ منع قانونى خواه ناخواه همسر از بين كسانى برمى گزينند كه امكان برخورد با او را در فضايى جغرافيايى بيابند و با توجه به اين اصل كه شناخت طرف مقابل با چند ديدار ميسر نيست در جريان نخستين ديدارها (كه به منظور شناخت متقابل صورت مى گيرد) هر يك از داوطلبان ازدواج به نوعى دستخوش هيجان مى شوند و به تبع آن تصنع رفتار در حدى وسيع خواهند داشت(29) و يا اينكه به سرعت مسائل عاطفى مطرح مى شود و موضوع آشنايى و شناخت و معارفه خودبه خود منتفى مى گردد. در چنين شرايطى به نظر مى رسد اگر ازدواجى هم صورت بگيرد فاقد بعد ذهنى و روانى است و از نظر سليقه و علايق فردى, تطابق كافى بين زوجين وجود نداشته باشد.

تإثير عوامل فرهنگ سنتى و غربى
مشكل ديگر ازدواج كه موثر در سن ازدواج مى باشد مسايل فرهنگى است. البته بيشتر اين مشكلات ريشه در مسايل اجتماعى دارند و معدودى نيز خاص منطقه و يا قوم يا خانواده هاى مشخصى است(30).

از نيم قرن پيش تاريخ شاهد تغييرى ژرف در احوال خانواده ايرانى و ناظر شكسته شدن قالبهاى كهن آن شده است. در طى قرنهاى طولانى زناشويى تابع مقررات سخت مذهبى و پيرو سنن ديرين بود و در محيطى مبنى بر عرف و عادت به وقوع مى پيوست. تماس با تمدن صنعتى غرب, وجود وسايل ارتباط جمعى, گسترش شهرنشينى و تغييرات عميقى كه در زندگى عادى ايرانيان رخ داد همه امور را دگرگون كرد. در جامعه امروز تضادهايى فاحش در فرهنگ مردم ديده مى شود. از سويى مقررات و عرف و عادات مذهبى و قانونى قديم برجا هستند و جماعتى خصوصا نسلهاى مسن تر به آنها پايبند مى باشند و از سوى ديگر نسل تازه اى ظهور مى كند كه تحت تإثير عواملى كه برشمرديم به ارزشها و اصول ديگرى معتقد است و به اقتضاى ضروريات و تحول و تغيير اقتصادى و اجتماعى عصر حاضر, ناگزير است كه سنن كهنه را بشكند و دور بيفكند و در محيطى بيگانه نسبت به عرف و عادت, زندگى تازه اى بنا كند. در اثر اين تفاوت نوعى اختلاف و كشكمش نهانى ميان دو نسل مشاهده مى شود. نسلى به فرهنگ و سنن قديم دل بسته و نسلى تحت تإثير عوامل فرهنگى خارجى است(31). اين دگرگونيهاى فرهنگى علاوه بر مشكلات و سدهاى گوناگونى كه بر سر راه ازدواج جوانان بوجود آورده است, موجب شده كه, بسيارى از آداب و رسوم و سنن ارزشمند اسلامى ـ ايرانى ازدواج نيز به دست فراموشى سپرده شود و اين سنت گرانبها, در ميان برخى قشرهاى جامعه حال و هوايى تازه پيدا كند. از آن جمله, آداب و رسوم نوبنياد بعضى خانواده ها, تقليدهاى كوركورانه و تهيه جهيزيه هاى سنگين و تجملى و چشم هم چشمى در اين خصوص كه چون سد بزرگى بر سر راه ازدواج جوانانى كه قلبا خواستار ازدواج و تشكيل خانواده هستند قرار گرفته است.

از طرفى ديگر, بعضى مسايل خرافى و نادرست و برخى مسايل سنتى غلط و رسوم دست و پاگير قومى يا خانوادگى نيز وجود دارد كه بايد به شيوه هاى تبليغى از بين برود. ترديدى نيست كه يكى از مسايل و مشكلات مهم ازدواج جوانان فرهنگ خانواده هاست. يك خانواده عليرغم اينكه سعادت فرزندش را مى خواهد و حسن نظر دارد, اما عملا موانع بزرگى بر سر راه ازدواج او ايجاد مى كند. به عنوان مثال مى توان از رسم اولويت ازدواج با خويشان نام برد كه در برخى فرهنگها مرسوم است و موجب محدوديت انتخاب جوانان مى گردد و همين طور اعتقاد بعضى خانواده ها در مورد ازدواج فرزندان به ترتيب سن مى باشد كه موجب مى گردد جوانان بسيارى از فرصتهاى مناسب و مغتنم را از دست بدهندوبر سن ازدواج آنها اثر گذاشته و موجب تإخير آن مى گردد.

نقش سواد
در سرشمارى سال 65 براى نخستين بار رابطه متغير سواد با ازدواج مورد بررسى قرار گرفت(32). بر اين اساس, نتايج به دست آمده به روشنى گوياىاين واقعيت است كه سواد و ازدواج با يكديگر همبستگى معكوس دارند. تحصيل ازجمله معيارهايى ست كه هرچه سطح آن بالاتر رود بطور محسوس سن ازدواج نيز بالا مى رود(33). احتمال ازدواج در جمعيت بى سواد بطور آشكارى بيش از جمعيت باسواد است. از سوى ديگر نسبت جمعيت هرگز ازدواج نكرده در ميان باسوادان بيش از بى سوادان است(34).

دلايل تإخير را مى توان اينگونه بيان كرد كه, افزايش سطح سواد نياز به زمان بيشترى دارد كه خود موجب تإخير سن ازدواج مى گردد. در سالهاى پيش يك فرد تحصيلات خود را در هجده و بيست سالگى خاتمه مى داد و در آغاز جوانى و اوايل بلوغ براى ازدواج آماده بود. بسيار اندك بودند كسانى كه تا سى و چهل سالگى تحصيلات خود را در رشته هاى علمى و تخصصى ادامه دهند و بالنتيجه براى ازدواج آمادگى نداشته باشند. اما در عصر حاضر جوانانى كه مايل به ادامه تحصيل هستند تازه بعد از بيست سالگى وارد رشته هاى تخصصى علمى و صنعتى مى شوند و تا مدتها نمى توانند ازدواج كنند. يكى ديگر از دلايل دير ازدواج كردن افراد تحصيل كرده را در مشكل پسندى اين گروه بايد جستجو كرد كه مسإله انتخاب آنها را با مشكل روبه رو مى كند. زيرا بيشتر ازدواجها امروزه برمبناى همگنى و همسانى افراد است و به نظر مى رسد كه تحصيل نيز همه جا به عنوان معيارى در گزينش همسر مطرح باشد و گرايش انسانها به گزينش همسرى مشابه از نظر تحصيلى به چشم مى خورد, چون شخصيت تحصيلى به معناى تشابه ديدگاه نيز هست. بنابراين افراد تحصيل كرده تمايل به گزينش همسرى دارند كه از نظر تحصيلى با آنها همسانى داشته باشند و اين امر در سن ازدواج آنها اثر مى گذارد. علاوه بر اين موارد, بلاتكليفى در مورد امكان ادامه تحصيلات عالى و سالها پشت سد كنكور ماندن و علاقه به ادامه تحصيلات از مهمترين عوامل بازدارنده جوانان در پاسخ به نياز طبيعى و غريزى ازدواج مى باشد(35).

تحصيل, خود متغير مستقلى نيست و سطح آن بستگى به عوامل متعددى دارد از جمله: شغل, درآمد, تحصيلات پدر و غيره كه علاوه بر اثر مستقيمى كه بر سن ازدواج مى گذارند بطور غيرمستقيم نيز تإثير گذارند. بدين ترتيب كه سواد و شغل و درآمد و آگاهى و حتى اعتقادات افراد نيز احتمالا موثر است كه هر يك از اين عوامل بطور جداگانه بر سن ازدواج اثر مى گذارند(36).

نقش اعتقادات مذهبى خانواده ها
از طرفى ديگر شدت و ضعف اعتقادات مذهبى در خانواده ها در تعيين سن ازدواج نقش عمده اى دارد. خصوصا در مورد دختران, زيرا از نظر دين اسلام زود ازدواج كردن يكى از شايسته ترين كارهاست و هر پدرى موظف است كه هرچه زودتر دخترش را زودتر دهد. طبق تحقيقاتى كه انجام گرفته است همبستگى بين سن ازدواج و معتقدات مذهبى پدر مثبت و تقريبا شديد است و ميانگين سن ازدواج با ضعف اعتقادات بالا مى رود(37).

تعاليم اسلام و الگوهايى كه در دين وجود دارد و رواج ارزشهاى اسلامى در نگرش افراد نسبت به مقوله ازدواج موثر بوده و عوامل مختلف را تحت الشعاع خود قرار مى دهد. چنانچه مى بينيم در اوايل پيروزى انقلاب اسلامى در كنار آداب و رسوم معمول ازدواج, توجه به ارزشهاى اسلامى در امر همسرگزينى بيشتر شد و سن ازدواج به سرعت كاهش يافت([ .(38با توجه به اينكه قبل از پيروزى انقلاب اسلامى سن ازدواج بسيار بالا بود, بطورى كه براى دخترها 18 تا 25 سال و پسرها 25 تا 33 سال و شايد هم بالاتر مطرح بود كه اين خود مشكلاتى دربر داشت]. ولى در سالهاى بعد البته تإثير عوامل مختلف ميانگين سن ازدواج بتدريج افزايش يافت. چنانكه در فاصله سالهاى 65 تا 69 از 87 / 18 به 05 / 20 سال رسيده است البته براى دختران, و امكان دارد اين روند در آينده نيز تداوم يابد.(39)

تضادهايى كه در جامعه وجود دارد در اين امر بى تإثير نبوده و بر مشكلات جوانان مى افزايد و موجب سردرگمى و انزواى آنها مى گردد. نحوه برخورد با مسايل در دانشگاهها و جامعه متفاوت است. در دانشگاهها با مسايل برخورد تحليلى و منطقى مى شود ولى وقتى به جامعه عام مى رسد تضادهايى بين اصول اساسى و عملى مشاهده مى گردد كه موجب انزوا و سردرگمى جوانان مى گردد. الگوهايى كه در مدارس عنوان مى شوند و الگوهايى كه خانواده ها فراروى جوانان مى گذارند بعضا يكسان نيست. قالبهايى كه جامعه روحانى تقديم جوانان مى كند با قالبهاى جمهورى اسلامى در مواردى تطابق ندارد و جوان دچار تعارض مى شود. عدم هماهنگى بين برنامه ريزيهاى دولت و خانواده ها وجود دارد. همچنين تضاد بين الگوهايى كه دولت مى دهد با الگوهايى كه خانواده ها ارائه مى كنند و تضاد افكار در بين خانواده ها كه تإثير عميقى بر افكار جوانان دارد, موجب بلاتكليفى آنها مى گردد. علاوه بر اينها تضاد بين جامعه سنتى و صنعتى و تضاد بين ارزشهاى پذيرفته شده و آنچه بدان عمل مى شود بوضوح مشاهده مى گردد و اين امر موجب دگرگونى ارزشها و بلاتكليفى جوانان گرديده و بر مسايل مختلف ازجمله ازدواج تإثير مى گذارد. اكنون نظام اجتماعى كاركرد حفظ الگوى خود را از دست داده به عبارت ديگر, الگوها در انتقال صحيح و كامل ارزشها و هنجارها به اعضاى جامعه ناموفق بوده اند و نظام ارزشى دست خورده و مردم در بعضى موارد دچار تعارض در ارزشها شده اند. در چنين شرايطى سردرگمى در امور تحصيلى و شغلى و ديگر امور اجتماعى در امر ازدواج جوانان اثر گذاشته و سن ازدواج آنها را به عقب مى برد.

تنظيم خانواده
هرگاه سياستهاى كنترل جمعيت در كشور اتخاذ و اعمال مى شود تبليغ در مورد مسايل جمعيتى بر سن ازدواج اثر مى گذارد. چون برنامه هاى تنظيم خانواده براى آگاهى مردم كافى نيست و آموزش لازم به منظور جلوگيرى از زاد و ولد به مردم ارائه نمى شود. معمولا سياست دولت در اين گونه موارد با تشويق جوانان به امر ازدواج مغايرت داشته و موجب افزايش سن ازدواج مى گردد(40). بطورى كه آمار نشان مى دهد زنانى كه تا سن 25 سالگى ازدواج نكرده اند, عملا تعداد فرزندانشان كمتر از زنانى خواهد بود كه در سنين پايين تر (19 ـ 13) ازدواج كرده اند(41). ملاحظه مى شود كه گاهى اوقات برنامه ريزى دولت در كشورهاى در حال توسعه كه بطور اصولى و كامل اجرا نمى شود, بر سن ازدواج اثر گذاشته و ايجاد مشكل مى كند.ادامه دارد.


--------------------------------------------------------------------------------

پى‏نوشت‏ها:
1 ـ (عبداللهى, رضا) ـ نظام اسلامى و مسايل و مشكلات نسل نو, اطلاعات, 10 آذر 66, ص7.
2 ـ همان منبع.
3 ـ (علامه طباطبايى) ـ ازدواج دائم و ازدواج موقت از نظر اسلامى, گردآورنده حسن موجودى, انتشارات موجودى 1364.
4 ـ همان منبع.
5 ـA. Girard
6 ـ (ساروخانى, باقر) ـ مقدمه اى بر جامعه شناسى خانواده, انتشارات سروش, چاپ اول, 1370.
7 ـ (سهراب, عنايت الله) ـ ازدواج در آستانه علم, جلد 1 ـ م, ناشر, تإييد اصفهان, 1349.
8 ـ (ساروخانى, باقر).
9 ـ همان منبع.
10 ـ (پوريوسفى, حميد) ـ سن ازدواج در ايران, دانشگاه تهران,دانشكده علوم اجتماعى و تعاون 55.
11 ـ (جهانفر, مجيد) ـ مشكلات و مسايل بهداشتى و اجتماعى جوانان, علم و زندگى, سال 7, ش5 مرداد 65.
12 ـ سمينار جوان و ازدواج ـ گزارش جلسه افتتاحيه سمينار,عصرجديد7شماره1, سال اول, آذر 70.
13 ـ (خليقى, حسين) ـ ازدواج و جوانان, رسالت, 8 مرداد 66, ص10.
14 ـ (خورشيدوند, ابوالقاسم) ـ ازدواج جوانان, مسإله اى كه حل آن يارى مسوولان را مى طلبد, اطلاعات, 7 آذر 71.
15 ـ سمينار جوان و ازدواج, همان منبع.
16 ـ (ساروخانى, باقر) ـ همان منبع.
17 ـ (خليقى, حسين) ـ همان منبع.
18 ـ 1939,L.g.cottrell,E.W.Burgess
19 ـ 1963,G.Karllsson
20 ـ (ساروخانى, باقر) ـ همان منبع.
21 ـ (سهراب, عنايت الله) ـ همان منبع.
22 ـ (بهنام, جمشيد) ـ بررسى امر ازدواج در مرحله انتقالى جامعه ايرانى, سمينار علوم اجتماعى, دانشگاه تهران موسسه مطالعات و تحقيقات اجتماعى دانشكده ادبيات.
23 ـG.Karllsson
24 ـ (ساروخانى, باقر) ـ همان منبع.
25 ـ (پاك نژاد, سيدرضا) ـ ازدواج مكتب انسانسازى, جلد 1 و 2 و 3, انتشارات ياسر.
26 ـW.Waller
27 ـ (ساروخانى, باقر) ـ همان منبع.
28 ـ مرورى بر مسايل و مشكلات جوانان در راه ازدواج ـ (1), گزارش,اطلاعات,24آذر 66, ص5.
29 ـ (ساروخانى, باقر) ـ همان منبع.
30 ـ مرورى بر مسايل و مشكلات جوانان در راه ازدواج ـ (1), همان منبع.
31 ـ (بهنام, جمشيد) ـ همان منبع.
32 ـ آمار ازدواج و طلاق در ايران و جهان, ابرار, 25 شهريور 70, ص5.
33 ـ (بالى داشك, ابوالقاسم) ـ عوامل اجتماعى ـ اقتصادى موثر در تعيين سن ازدواج زنان كارمند, رساله ليسانس, دانشگاه تهران, دانشكده علوم اجتماعى و تعاون سال 37 ـ 36.
34 ـ منبع شماره 1.
35 ـ (عبداللهى, رضا) ـ نظام اسلامى و مسايل و مشكلات نسل نو, اطلاعات, 10 آذر 66, ص7.
36 ـ (بالى لاشك, ابوالقاسم) ـ همان منبع.
37 ـ (بالى لاشك, ابوالقاسم) ـ همان منبع.
38 ـ بى ارزشى تجرد را چگونه به ارزش ازدواج مبدل كنيم. تحليل گزارشى از چگونگى ازدواج سالم در نگاه مردم و صاحبنظران, رسالت, 17 ارديبهشت 66.
39 ـ (خاورى, اعظم) ـ تحليل الگوى سنى ازدواج براساس نتايج طرح نمونه گيرى زاد و ولد جمعيت, فصلنامه علمى پژوهشى سازمان ثبت احوال كشور, ش دو, پاييز 71.
40 ـ ازدواج موقت يكى از راههاى مهار بى بندوبارى و فساد, كيهان 25, شهريور 70.
41 ـ آمار ازدواج و طلاق در ايران و جهان, همان منبع.

ماهنامه پيام زن ـ شماره 39 ـ خرداد 74