جام جم آنلاين: اگرچه امروز فروش كتاب‌هاي دانشگاهي به واسطه افزايش قشر دانشجو بيش از زمان‌هاي گذشته است و كتاب‌هاي رمان و داستان نيز از طرف اقشار مختلف مورد توجه قرار گرفته، شاهد رشد تنظيم و جمع‌آوري كتاب‌هاي مرجع و دانشنامه‌هاي مختلف نيز هستيم.
البته در اين ميان گاهي جمع‌آوري اطلاعات بعضي از دانشنامه‌ها به افرادي ناوارد واگذار مي‌شود كه در نهايت تنها نسخه رونويسي شده از اطلاعات قديمي را در اختيار مخاطبان قرار مي‌دهد.
تعريف دقيق از كتاب مرجع نسبتا دشوار است. «اطلاعات سازمان يافته و دسته‌بندي شده بر اساس حروف الفبا» تعريفي سطحي از نظر ناشران است كه شامل كتاب‌هاي مختلفي مانند تاريخ ادبيات، بعضي نسخ كهن و... مي‌شود.
قيمت و خريد كتاب‌هاي مرجع
در حقيقت كتاب مرجع كتابي است كه براي اطلاعات محدود و طبقه‌بندي شده به آن رجوع مي‌كنند و معمولا از ابتدا تا انتها خوانده نمي‌شود. تفاوت آن با تك‌نگاري‌ها در اين است كه تك‌نگاري‌ها را مي‌توان از آغاز تا پايان مطالعه كرد، اما كتاب‌هاي مرجع هميشه دم‌دست هستند تا هر زمان لازم بود به بخشي از آن مراجعه شود.
در كتابخانه‌ها نيز كتاب‌هاي مرجع معمولا در بخش مجزايي از قسمت اصلي نگهداري مي‌شوند و به امانت داده نمي‌شوند. فروش و استقبال قشر كتابخوان و محقق از اين كتاب‌ها 2 سطح دارد: استقبال كم از كتاب‌هاي عمومي مرجع و استقبال زياد از كتاب‌هاي رشته‌هاي تخصصي.
اكبر توحيدلو از مسوولان انتشارات علمي و فرهنگي درباره خريد اين كتاب‌ها مي‌گويد: واقعيت آن است كه كتاب‌هاي مرجع را فقط دانشجويان و طلبه‌ها استفاده مي‌كنند و انتظار نداريم كه ديگر اقشار جامعه آن را بخرند.
او درباره قيمت بالاي كتاب‌هاي مرجع توضيح مي‌دهد: اين كتاب‌ها حجم بسيار زيادي دارند و مسلما هزينه خريد آن نيز بالا مي‌رود. مثلا كتاب «سيري در هنر ايران» حدود 400 هزار تومان است كه مسلما كمتر كسي نسبت به خريد شخصي آن اقدام مي‌كند.
انتظار مي‌رود كه انواع مختلف كتاب‌هاي مرجع در كتابخانه‌هاي شهر حتي مراكزي كه شهرداري تنها براي مطالعه افراد به صورت رايگان در پارك‌ها بنا كرده است، قابل دسترسي باشد كه متاسفانه اين چنين نيست.
در سالن‌هاي مطالعه كتابخانه‌ها هم جز چند مجله قديمي و گاهي روزنامه چيزي در اختيار افراد قرار نمي‌گيرد. از وزارت ارشاد انتظار مي‌رود كه از ناشران حمايت كند تا اين دسته از كتاب‌ها با كيفيت علمي مناسب‌تر و به روزتر بيش از گذشته به چاپ برسد و در مراكز عمومي در اختيار علاقه‌مندان قرار گيرد.
توحيدلو در‌اين‌باره مي‌گويد: وزارت ارشاد تنها بخشي از تيراژ چاپ نخست كتاب‌هاي مرجع را خريداري مي‌كند، اگرچه قول‌هايي براي حل اين مشكل داده شده، اما هنوز عملي نشده است. براي همين مي‌بينيم كه ناشران انگيزه‌اي قوي براي چاپ اين كتاب‌ها ندارند، مگر در مراكزي چون: دائره‌المعارف بزرگ اسلامي و موسسه لغتنامه دهخدا و... .
جايگزيني اينترنت به جاي كتاب مرجع
جدا از دغدغه‌هاي خاص درباره انتشار كتاب‌هاي مرجع، نبايد فراموش كرد كه اصولاً هزينه‌هاي زياد و مشغله‌هاي زندگي امروز باعث شده خريد كتاب در سبد خانوارها كاهش يابد. اين مشكلي عام است كه گريبان كتاب‌هاي مرجع را نيز گرفته است.
حميد بختياري مدير فروش گيتاشناسي نيز با اين كه اين امر را عاملي مهم در كاهش فروش كتاب مي‌داند، اما مي‌افزايد: متاسفانه اين روزها مردم به يك دليل ديگر كمتر از گذشته براي خريد كتب مرجع اقدام مي‌كنند كه همان اينترنت است.
نكته: جدا از دغدغه‌هاي خاص درباره انتشار كتاب‌هاي مرجع، نبايد فراموش كرد كه اصولاً هزينه‌هاي زياد و مشغله‌هاي زندگي امروز باعث شده خريد كتاب در سبد خانوارها كاهش يابد. اين مشكلي عام است كه گريبان كتاب‌هاي مرجع را نيز گرفته استدر واقع دسترسي راحت‌تر و سريع‌تر به اينترنت و ماهواره و رسانه‌هاي الكترونيكي باعث شده تا حد زيادي استقبال از اين كتاب‌ها كمتر از گذشته شود.
يكي از مسائل مهم و البته فراموش شده در چاپ كتاب‌هاي مرجع در ايران، به روز كردن اطلاعات كتاب است كه در رشته‌هاي مختلف و با توجه به رشد جهاني آن شاخه از فرهنگ و علم بسيار متغير است.
شاخص جهاني به روز كردن كتاب‌هاي مرجع بين 5 تا 8 سال است كه بيشتر موارد در ايران رعايت نمي‌شود.
البته بعضي نيز به روز كردن اين كتاب‌ها را تنها محدود به زماني مي‌كنند كه منتقدان اشكالات علمي كتاب را پس از چاپ در اختيار ناشران قرار دهند.
اين شرط خاص براي تجديدنظر و تغيير در اطلاعات كتاب موجب مي‌شود تا بعضي پس از 2 سال به روز شوند و بعضي نيز براي چاپ مجدد بازنويسي شوند.
اشكال در اين است كه گاهي يك كتاب پس از 15 سال و حتي با چاپ‌هاي متعدد و پيشرفت علمي آن دانش به روز نمي‌شود.
بازار خوب كتاب‌هاي مرجع تخصصي
با تمام مشكلاتي كه در اين عرصه وجود دارد خوشبختانه استقبال خوب كتابخوان‌ها و محققان از كتب مرجع در رشته‌هاي تخصصي افزايش پيدا كرده است كه مي‌تواند بيانگر رشد رشته‌هاي مهجور مانده در علوم مختلف باشد.
استاد فريدون جنيدي، شاهنامه‌پژوه، درباره استقبال روزافزون مردم از كتاب‌هاي مرجع مربوط به زبان‌هاي كهن‌پارسي مي‌گويد: كتاب‌هايي زيادي در اين زمينه در گذشته از بين رفته است. قبلا دانشجويان رشته دكتري در دانشكده ادبيات به صورت اجباري چند بخش از كارنامه اردشير بابكان را مي‌خواندند، اما امروز فرزندان ايران بيش از گذشته با مهر از زبان نياكانشان استقبال مي‌كنند. رشته‌اي چون نجوم نيز به صورت آماتور يا تخصصي امروزه مخاطبان زيادي پيدا كرده است.
مدير فروش انتشارات گيتاشناسي، معتقد است: كتاب‌هاي نجوم با استقبال بسيار زيادي از طرف مردم مواجه مي‌شود كه به هيچ سن خاصي نيز محدود نمي‌شود.
كودكان از زماني كه خواندن و نوشتن مي‌آموزند براي كسب اطلاعات كهكشاني به اين كتاب‌ها مراجعه مي‌كنند حتي اين استقبال را در افراد مسن نيز شاهد هستيم. البته يك مشكل نيز وجود دارد و آن زمينه توليد كتاب نجومي صحيح است.
در علومي مثل نجوم به روز كردن اطلاعات اهميت بسيار زيادي دارد. حميد بختياري در اين باره مي‌گويد: مترجمان يا مولفاني كه خود به كارشان علاقه دارند اطلاعات كتاب را پيش از هر چاپ جديد ويرايش و با داده‌هاي جديد اين دانش در دنيا به روز مي‌كنند.
اما بعضي از محققان به علت كهولت سن يا عدم آشنايي با دريافت اطلاعات به روز جهان از طريق اينترنت و... كتابشان را حتي تا 5 نوبت چاپ بدون هيچ تغييري در اختيار مخاطبان قرار مي‌دهند.
البته ضعف ناشران در چاپ كتاب، عدم شناسايي افراد آگاه با اطلاعات به روز، زمان زياد فرآيند آماده شدن متن تا انتشار و پرداخت‌هاي بسيار محدود براي پژوهش‌هاي علمي دقيق همگي موجب مي‌شود تا كتاب‌هاي مرجع نجوم با پيشرفت‌هاي علمي اين دانش همگام نباشد.
عدم گرايش به استفاده از كتاب‌هاي مرجع مي‌تواند بيانگر آن باشد كه ذهن مخاطبان به استفاده از اطلاعات آماده كتاب‌هاي ديگر بسنده مي‌كند و رجوع به منابع اصلي براي به دست آوردن درك‌هاي جديد كاهش پيدا كرده است و اگر در رشته‌هاي پرمخاطبي كه اكنون كتب مرجعشان با استقبال خوبي مواجه مي‌شود، عامل مهم هزينه و روزآمد شدن اطلاعات را ناديده بگيريم، دچار همان مشكلات قبلي و تجربه گذشته خواهيم شد.
حورا نژادصداقت / جام‌جم