چند صباحي است كه پرونده‌هاي چكي تبديل به يكي از موضوعات پر رفت و آمد به مراجع قضايي شده و بنا به گفته مسوولين دستگاه قضا، حجم زيادي از پرونده‌ها را به خود اختصاص داده است. البته براي تاييد اين حرف كافي است كه سري به دادگستري شهرتان بزنيد تا به عمق فاجعه پي ببريد.
حال جاي بسي تعجب است چرا نوشته‌اي را كه قانونگذار به منظور سهولت و سرعت در امر تجارت به نام چك شناسايي كرده و آن را گره‌گشاي معاملات تجاري و بازرگاني قرار داده، خود به نوعي گره در كار تاجر و غير‌تاجر انداخته و ديگر كسي راغب به انجام معامله با چك نيست تا جايي كه وقتي به بازار مي‌روي معمولا مي‌گويند چك قبول نمي‌كنيم مگر چك كارمندي.
ريشه‌يابي اين امر بحثي تخصصي است كه در حوصله اين نوشتار نمي‌گنجد، اما شايد بتوان گفت كه يكي از عمده دلايل اين وضع ضعف قانون در اجازه صدور و ارائه دسته چك به هر متقاضي باشد.
از اين هفته مجموعه مطالبي را در اين صفحه به چاپ مي‌رسانيم كه احتمالا در حين معاملات چكي به كارتان خواهد آمد.

انواع چك
در حال حاضر شايد بتوان گفت براي موضوعات و دعاوي مربوط به چك 2 قانون اصلي داريم؛ يكي قانون تجارت و ديگري قانون صدور چك. اما در اين بين فقط قانون تجارت تعريفي از چك را ذيل ماده 310 بيان كرده است كه بدين شرح است: چك نوشته‌اي است كه به موجب آن صادركننده وجوهي را كه در نزد محال عليه دارد كلا يا بعضا مسترد يا به ديگري واگذار مي‌نمايد.
مطلبي كه بايد در اين جا اشاره كرد اين است كه در تعريف چك بيان شده (چك نوشته‌اي است...) اما بايد دانست كه هر نوشته‌اي به عنوان چك قبول نمي‌شود بلكه منظور فقط برگه‌هاي مخصوصي است كه بانك‌ها يا موسسات مالي و اعتباري در اختيار دارند و به عنوان دسته چك به مشتريان خود ارائه مي‌دهند، پس در حال حاضر فقط اين نوع از نوشته‌ها تحت عنوان چك در جامعه رواج دارد و مورد حمايت است.
بد نيست در اين ميان با انواع چك كه در ماده 1 قانون صدور چك بيان شده نيز آشنا شويم.
1 ـ چك تاييد شده: اين نوع از چك‌ها بدين‌گونه است كه بانك مبلغ مورد نظر قيد شده در چك صادر شده است تاييد مي‌نمايد، در واقع پرداخت آن چك را تاييد و تضمين مي‌كند.
2 ـ چك تضمين‌شده: چكي است كه بانك به حساب خودش صادر مي‌كند و پرداخت وجه آن از سوي بانك تضمين مي‌شود مثلا بانك صادرات به حساب بانك صادرات در وجه شخص معين چك صادر مي‌كند.
3 ـ چك مسافرتي
4 ـ چك عادي: چك‌هايي كه اشخاص به حساب جاري خود صادر مي‌كنند و در جامعه رواج دارد و معمولا وقتي سخن از چك مطرح مي‌شود، منظور اين نوع از چك است.
حال كه تاحدودي با ماهيت و انواع چك آشنا شديم بايد بدانيم كه هنگام معامله چكي چه اقداماتي را انجام دهيم كه بعدا به مشكل برنخوريم.
بدين منظور بايد به مجموعه اي از الزامات عمل كرد كه بعضي از آنها در قانون آمده و برخي با حكم عقل سازگار است.

هشدار‌هاي معامله چكي
شايد اگر تا حدودي به اين توصيه‌ها گوش كنيد بتوانيد با خيال راحت‌تري معامله كنيد.
1 ـ امضاي صادركننده: اين شرط در ماده 311 قانون تجارت بيان شده و وجود امضا را يكي از شرايط صحت چك برشمرده است، پس براي اين‌كه برگه چك مورد حمايت قانونگذار قرار بگيرد بايد حتما امضا داشته باشد.
همچنين اين نكته را به ياد داشته باشيد كه برخي از افراد و موسسات داراي مهري هستند كه پاي چك مي‌زنند، اما اين مهر به تنهايي كافي نيست و حتما بايد امضا نيز داشته باشد.
هرگاه معامله مشروطي مي­‌كنيد و در ازاي آن چكي به طرف مقابل مي‌دهيد سعي كنيد در متن چك بنويسد كه وصول اين چك منوط به تحقق فلان شرط است2 ـ گرفتن استعلام از بانك: سعي كنيد هر وقت كه مي‌خواستيد از كسي چك دريافت كنيد حتما به بانك برويد و تقاضاي استعلام از حساب صاحب چك را بكنيد و اگر مطمئن شديد كه سابقه چك برگشتي ندارد، با او معامله كنيد. براي انجام اين كار بهتر است در ساعات اداري معاملات خود را انجام دهيد چون اگر به بعدازظهر موكول كنيد ديگر بانكي پاسخگوي شما نخواهد بود و نمي‌توانيد استعلام حساب شخص را مشاهده كنيد. ناگفته نماند وقتي كه استعلام مي‌گيريم يا اين‌كه مي‌دانيم طرف مقابل آدم خوش حسابي است با خيال راحت‌تري معامله مي‌كنيم و از نگراني و دغدغه پس از انجام معامله تا حدودي به دور خواهيم بود.
3 ـ چك از آن خود شخص باشد: حواستان باشد كه تا حد ممكن چكي را كه دريافت مي‌كنيد متعلق به خود شخص معامله‌كننده باشد، چون مشاهده شده برخي از افراد چك شخص ديگري را استفاده مي‌كنند و هنگام وصول وجه چك دردسر درست مي‌كنند.
4 ـ چك متعلق به بانك باشد: ماده 2 قانون صدور چك، چك‌هاي صادره به عهده بانك‌هاي ايراني را در حكم اسناد لازم‌الاجرا دانسته و از آن حمايت مي‌كند يعني به راحتي مي‌توانيد پس از برگشت زدن چك و دريافت گواهي عدم پرداخت به دايره اجراييات ثبت برويد و توقيف اموال صاحب حساب را خواستار شويد، اما چك‌هايي كه موسسات مالي و اعتباري صادر مي‌كنند داراي چنين حمايتي از سوي قانونگذار نيستند و به عنوان يك سند عادي شناخته مي‌شوند و به موجب آنها نمي‌توانيد تقاضاي صدور اجراييه نماييد. همچنين اگر به دادگاه يا شوراي حل اختلاف نيز مراجعه كنيد، با چك‌هاي بانكي سريع‌تر و آسان‌تر به نتيجه خواهيد رسيد.
5 ـ تاريخ صدور چك: اين مورد هم يكي از مواردي است كه در ماده 311 قانون تجارت بيان شده است و بايد به هنگام صدور چك رعايت شود، اما فايده عملي اين نكته در مواقعي است كه شما با طرف مقابل بر اين موضوع كه چك مدت‌دار بدهيد توافق مي‌كنيد.
در اين مواقع طبق ماده 13 قانون صدور چك، صادركننده چك قابل تعقيب كيفري نيست؛‌ در صورتي كه ثابت گردد چك بدون تاريخ صادر شده و يا تاريخ واقعي صدور چك مقدم بر تاريخ مندرج در متن چك باشد. پس هنگامي كه شما در صدور چك مدت‌دار تاريخ واقعي صدور را در چك قيد كنيد در واقع خود را از تعقيب كيفري مصون داشته‌ايد.
6 ـ نوشتن شرط در چك: هرگاه معامله مشروطي مي‌كنيد و در ازاي آن چكي به طرف مقابل مي‌دهيد سعي كنيد در متن چك بنويسيد كه وصول اين چك منوط به تحقق فلان شرط است مثلا اگر توافق كنيد كه در صورت انجام فلان كار مي‌توانيد وجه چك را دريافت كنيد در اين مواقع نيز صادركننده از تعقيب كيفري مصون است و دارنده چك فقط مي‌تواند از طرق حقوقي اقدام كند.
7 ـ چك ضمانت: در صورتي كه چك را بابت تضمين مي‌دهيد حتما در متن چك قيد كنيد كه چك بابت تضمين فلان معامله يا فلان تعهد است چون در اين صورت خود را از تعقيب كيفري مصون داشته‌ايد.
8 ـ چك را در نزد خود نگه داريد: ماده 17 قانون صدور چك مي‌گويد «وجود چك در دست صادركننده دليل بر پرداخت وجه آن و انصراف شاكي از شكايت است مگر اين‌كه خلاف اين امر ثابت گردد. » پس اگر قبل از وصول وجه چك، آن را به صاحب حساب تحويل دهيد بدين معني است كه پول خود را دريافت كرده‌ايد.
9 ـ رعايت فرصت قانوني: ماده 11 قانون صدور چك بيان مي‌كند در صورتي كه دارنده چك تا 6 ماه از تاريخ صدور چك براي وصول آن به بانك مراجعه نكند يا ظرف 6 ماه از تاريخ صدور گواهي عدم پرداخت شكايت ننمايد، ديگر حق شكايت كيفري نخواهد داشت.
پس پيشنهاد مي‌كنيم در هنگامي كه چكتان برگشت مي‌خورد يا مشكل ديگري پيش مي‌آيد حتما به موعد قانوني توجه داشته باشيد تا اين كه حق‌تان ضايع نشود.

علي طالبي / جام جم