سال 2002 سازمان جهاني بهداشت 5 بيماري را به عنوان كشنده‌ترين بيماري‌ها اعلام كرد.اين بيماري‌ها شامل سرطان، ايدز، بيماري‌هاي قلبي و مغزي و پوكي استخوان بودند. براساس آمار موجود در 50 سالگي به بالا از هر 4 زن يك نفر و از هر 5 مرد يك نفر دچار شكستگي استخواني مي‌شوند كه ناشي از بيماري پوكي استخوان است.
اين آسيب‌هاي استخواني مي‌تواند تاثير مخرب و نامطلوبي روي زندگي تك‌تك افراد داشته باشد و بار اجتماعي و اقتصادي زيادي را به سيستم‌ مراقبت‌هاي بهداشتي و در مجموع بركل جامعه تحميل كند.
طبق برآورد سازمان بهداشت جهاني تا سال 2050 ميلادي، تنها در آسيا ‌530 ميليون سالمند مبتلا به پوكي استخوان خواهند بود.
استخوان از سلول‌هاي زنده تشكيل شده ‌است. حال اگر به هر علتي تراكم سلول‌هاي استخواني كم ‌شود از قدرت طبيعي آن كاسته مي‌شود. در اين ‌حالت، استخوان شكننده مي‌شود و احتمال شكستگي با ضربات كوچك افزايش مي‌يابد. اين بيماري پوكي‌استخوان يا «استئوپروز» ناميده مي‌شود. در اين حالت‌شكنندگي بافت‌هاي استخواني به حدي است كه حتي يك فشار خفيف مانند خم شدن به جلو يا حتي عطسه و سرفه كردن مي‌تواند منجر به ترك خوردگي و حتي شكستگي استخوان‌ها شود.

درد خاموش
پوكي‌استخوان كه به درد خاموش نيز مشهور است از بيماري‌هاي شايع نيم قرن اخير جهان است. متاسفانه بر اساس مطالعات صورت گرفته از هر 3 ‌زن، يك نفر و از هر 12 مرد يك نفر، به پوكي استخوان مبتلا مي‌شوند و حدود نيمي از زنان مسن‌تر از 45 سال و90 درصد زنان مسن‌تر از 75 سال، به پوكي استخوان مبتلا هستند. در ايران نيز 50 درصد زنان 40 ساله و 90 درصد زنان 75 ساله، مبتلا به‌اين بيماري هستند. با وجود اين آمار بالا و هشداردهنده، متاسفانه تعداد اندكي از مبتلايان به پوكي استخوان مورد بررسي و ارزيابي قرار مي‌گيرند.
ابتلا به پوكي استخوان دلايل مختلفي دارد. يكي از عوامل ايجاد آن سن است. توده استخواني هر فرد معمولا در 30 تا 35 سالگي به بيشترين ميزان خود مي‌رسد. پس از اين سن، كاهش توده استخوان به صورت يك روند طبيعي پيري آغاز مي‌شود به عبارت ديگر پس از 30 سالگي به‌طور طبيعي بتدريج كاهش توده استخواني رخ مي‌دهد. جنس، يائسگي، عدم تحرك، سابقه فاميلي، مصرف برخي داروها (مانند مصرف طولاني مدت داروهاي حاوي كورتون)، سيگار كشيدن، وزن و اندازه استخوان، برخي بيماري‌ها(مانند اختلالات هورموني و متابوليسمي نظير بيماري‌هاي مزمن كبد و كليه، ‌ديابت نوع يك و اختلال رشد و هورمون‌هاي جنسي) و كمبود كلسيم و ويتامين از ديگر دلايل ابتلا به پوكي استخوان است.
متاسفانه 30 درصد افرادي كه به 75 سالگي رسيده‌اند، دچار شكستگي ناشي از استئوپروز مي‌شوند. شايع‌ترين محل اين شكستگي‌ها عبارتند از: جسم مهره‌ها، لگن، گردن، استخوان ران، انتهاي فوقاني بازو و انتهاي تحتاني ساعد. علاوه بر اين شكستگي‌ها، بيماران از درد كمر، پشت و قوز‌دار شدن پشت شكايت دارند.

خطري براي زنان
هر چند با افزايش سن هم مردان و هم زنان بيشتري در معرض ابتلا به پوكي استخوان قرار مي‌گيرند، اما زنان در مجموع 4 برابر بيشتر از مردان در معرض ابتلا به پوكي استخوان هستند؛ علت اين امر،‌ كوچك و ظريف بودن استخوان‌هاي زنان و متراكم بودن بيشتر استخوان‌ آقايان است.
زنان در 75 سالگي به طور متوسط 25 درصد از حجم استخوان‌هاي متراكم و 40 درصد از حجم استخوان‌هاي اسفنجي‌شان را از دست مي‌دهند و به‌طور كلي 84 درصد زنان بالاي 80 سال دچار پوكي استخوان مي‌شوند.
يائسگي معمولا حوالي 50 سالگي رخ مي‌دهد و با بروز آن ميزان هورمونهاي استروژن تخمدان كاهش مي‌يابد. اين هورمون نقش مهمي در استحكام استخوانها دارد، با كمبود هورمون استروژن تخريب بافت استخواني افزايش مي‌يابد. هرچقدر يائسگي در سنين پايين‌تر آغاز شود خطر ابتلا به پوكي استخوان افزايش مي‌يابد. زناني كه يائسگي زودرس دارند (قبل از 45 سالگي) و نيز بانواني كه تخمدان‌هايشان با جراحي برداشته شده است بيشتر در معرض ابتلا به پوكي استخوان هستند. زناني كه بسيار لاغرند و استخوان‌بندي ظريفي دارند بيش از زنان چاق يا افرادي كه اسكلت‌بندي درشتي دارند، مستعد پوكي استخوان هستند.
براساس مطالعه‌اي كه چندي پيش وزارت بهداشت انجام داد 47‌درصد زنان و 44درصد مردان بالاي 50?سال در ايران دچار كمبود تراكم استخوان هستند و 6‌/‌4 درصد افراد 20 تا 70 سال در ايران به پوكي استخوان در ستون فقرات مبتلا هستند.
همچنين از هر 4 زن ايراني بالاي 50?سال، يك نفر به پوكي استخوان مبتلاست. اين در حالي است كه آمارهاي جهاني، فاصله معني‌داري با آمار كشور ما دارد. در سرتاسر دنيا از هر 3 زن، يك زن و از هر 5 مرد يك مرد بالاي 50?سال دچار پوكي استخوان هستند.مطالعه ديگري در ايران نشان داده است نيمي‌ از زنان بالاي 45 سال و 90‌درصد زنان بالاي 75 سال در ايران به پوكي استخوان مبتلا هستند.

خاموش و خطرناك
انسان بدون آن‌كه خود متوجه شود به پوكي استخوان مبتلا مي‌شود در واقع به همين علت است كه پوكي استخوان بيماري خاموش ناميده مي‌شود. متاسفانه علائم باليني در مراحل اول اين بيماري وجود ندارد. اما در مراحل پيشرفته از روي عوارض مي‌توان به‌وجود اين بيماري پي برد. شكستگي خودبه‌خودي با كمترين ضربه بر استخوان‌ها بخصوص در نواحي ران و لگن، كمر و ستون مهره‌ها غالبا اولين علامت اين بيماري است. كمر درد شديد در نقطه خاص كه نشانه شكستگي است.
شكستگي‌هاي حاصل از اين بيماري، به طور عمده در نواحي گردن، استخوان‌ران، مهره‌هاي ستون فقرات و استخوان‌هاي مچ‌دست رخ ‌مي‌دهد. حتي گاهي شكستگي‌هاي خود‌به‌خودي مهره‌ها، گردن و استخوان ران نيز ديده شده ‌است.
از عوارض ديگر اين بيماري تغيير شكل ستون فقرات است كه موجب انحناي پشت يا قوز درآوردن مي‌شود. كوتاه‌شدن قد نيز مي‌تواند عارضه‌اي از اين بيماري تلقي‌شود.حتي بعضي محققان عقيده دارند افتادن دندان‌ها در سال‌هاي بالا نيز ناشي از همين پوكي استخوان است.

تشخيص آسان
در حال حاضر بهترين روش براي تشخيص پوكي استخوان، سنجش تراكم استخوان يا دانسيتومتري است. امروزه براي سنجش تراكم استخوان دستگاه‌هاي جديدي ساخته شده‌اند كه مي‌توانند با دقت نسبتا زيادي تراكم استخواني و نسبت آن با استخوان سالم و سن مناسب را اندازه‌گيري كنند. آزمايش سنجش تراكم استخواني بدون درد است و تنها چند دقيقه طول مي‌كشد، هم چنين احتياج به آمادگي قبلي ندارد و براي انجام آن دارويي مصرف نمي‌شود. اين سنجش پزشك را قادر مي‌سازد تا استحكام استخوان را بسنجد و شدت پوكي استخوان را مشخص كند.

تغذيه نامناسب
ميانگين سرانه مصرف جهاني شير 144 كيلوگرم است. در اروپا اين رقم 425 كيلوگرم است، اما آمارها در كشور ما حكايت از مصرف تنها 91 كيلوگرم شير را دارد.اين اعداد نشان مي‌دهد سرانه مصرف محصولات لبني كشورمان فاصله زيادي با سرانه جهاني و حتي كشورهاي در حال توسعه دارد.
ايران از جمله كشورهايي است كه كمترين يارانه را در بخش صنعت شير پرداخت مي‌كنند. در كشورهاي صنعتي سابقه پرداخت يارانه شير و همچنين برنامه توزيع شير در مدارس به حدود يك قرن مي‌رسد و در همين حال در تمام كشورهاي اروپايي و آمريكا به توليدكنندگان شير يارانه پرداخت مي‌شود.اين درحاليست كه ضرر اقتصادي مصرف كم لبنيات چندين برابر يارانه شير است.
بازار لبنيات ايران نيز هر چند ماه يك بار شاهد افزايش قيمت محصولات لبني است. افزايش قيمتي كه به اعتقاد بسياري از كارشناسان نتيجه‌اي جز كاهش مصرف لبنيات بخصوص در ميان اقشار آسيب‌پذير نخواهد داشت.انستيتو تحقيقات تغذيه ايران در بررسي‌هاي خود به اين نتيجه رسيده است كه مصرف كم لبنيات سبب شده تا 90درصد خانواده‌هاي ايراني، كمتر از حد استاندارد كلسيم دريافت كنند.
از سوي ديگر مساله نگران‌كننده ديگري كه وجود دارد، استفاده از جوش شيرين در پخت نان به خصوص در تهران است. جوش شيرين موجود در نان موجب مي‌شود كلسيم مواد غذايي جذب نشود و در نتيجه روند پوكي استخوان تسريع شود.در حقيقت خانواده‌هاي ايراني به جاي مصرف شير كه مي‌تواند جلوي پوكي استخوان را بگيرد جوش شيرين مصرف مي‌كنند كه سير بيماري را تشديد مي‌كند.

چهار عمل اصلي
پيشگيري همواره بهتر از درمان است، خصوصا اگر اين پيشگيري بسيار ساده باشد و درماني هم براي بيماري آن وجود نداشته باشد. شما مي‌توانيد با رعايت 4 دستور زير، خطر پوكي استخوان را كاهش دهيد.
1ـ لبنيات بخوريد: تغذيه مناسب، از روش‌هاي بسيار موثر براي پيشگيري از پوكي استخوان است. غذاي روزانه ما بايد حاوي املاح كافي خصوصا كلسيم لازم باشد تا روند پوكي استخوان كندتر شود. بهترين منبع كلسيم و پروتئين شير، پنير، ماست و ماهي است.مصرف توصيه شده كلسيم 800 ميلي‌گرم و در زنان باردار و شيرده 1200 ميلي‌گرم در روز است. مصرف اين ميزان كلسيم خصوصا از طريق مصرف لبنيات روند پوكي استخوان را به تعويق مي‌اندازد.
2ـ ورزش كنيد: انجام حركات ورزشي تراكم سلول‌هاي استخواني را زياد مي‌كند.ورزش‌هايي نظير پياده‌روي تند و شنا براي اين منظور بسيار مناسب است. انجام ورزش‌هاي تحمل وزن از قبيل بارفيكس، تند راه رفتن، ‌استفاده كردن از پله، كوهنوردي و نرمش‌هاي روزانه نيزبه ترميم و ساختن بافت استخوان‌ها كمك مي‌كند. از طرف ديگر به‌طور كلي فعاليت‌هاي فيزيكي باعث تقويت عضلات و افزايش تعادل بدن مي‌شود، در نتيجه حتي اگر استخوان‌ها استحكام لازم را نداشته باشند، از افتادن كه علت اصلي شكستگي است، جلوگيري مي‌كند.
3ـ آفتاب بگيريد: ويتامين د براي سلامتي استخوان‌ها و جذب كلسيم، لازم و ضروري است. بنابراين ضروري است تا زماني را در بيرون خانه گذراند تا با جذب آفتاب بدن بتواند ويتامين D مورد نياز خود را بسازد. البته خوردن منابع غذايي اين ويتامين يا مكمل‌هاي حاوي ويتامين D نيز كه به جذب كلسيم كمك مي‌كند بسيار مفيد است از راه‌هاي عمده پيشگيري از ابتلا به پوكي استخوان محسوب مي‌شود.
4ـ سيگار نكشيد: سيگار، قهوه‌ فراوان و انواع ‌نوشابه‌ها موادي هستند كه موجب تشديد‌ پوكي استخوان مي‌شوند و بايد از مصرف آنها خودداري كرد.

علي اخوان بهبهاني / جام‌جم