یکی از شئون امام،رهبری جامعه است.اما آیا این وظیفه در دوران غیبت امام تعطیل می شود؟! نگاهی به روایات نشان می دهد که در زمان حیات و حضور امامان برخی از این وظایف، از طرف آن بزرگواران به علمای دین واگذار شده. روایت معروف عمر بن حنظله مؤید این مطلب است.
امام صادق(ع) مى‌فرمايد:
دقّت کنید و کسی را که روایات(و علوم ما را) داراست و نظر در حلال و حرام ما دارد (و اهل فهم و استدلال است) و احکام اسلامی را می داند، او را داور قرار دهید چرا که من او را حاکم قرار دادم. پس هنگامی که طبق نظر ما حکم نمود و کسی از او قبول نکرد همانا حکم خداوند را سبک و ناچیز شمرده است و ردّ بر ما نموده است و ردّ کننده بر ما ردّ کننده بر خداوند است و این عمل در حدّ شرک به خداوند است. عمربن حنظله می گوید، گفتم: در هنگامی که دسترسی به امام معصوم نداریم ؟(حتّی با وجود حضور ایشان همه شیعیان همیشه نمی توانستند خدمت امام(ع) برسند.) حضرت می فرمایند: من او (فقیه جامع الشرایط) را حاکم قرار دادم.(۱)
امام صادق(ع) در حديث ديگرى مى‌فرمايد:
امّا هركدام از فقها كه نگهدار نفس خود و حافظ دينش باشد و با هواهاى نفسانى مخالفت كرده،مطيع اوامر الهى باشد،عوام بايد از او تقليد كنند.(۲)
امام حسين(ع) مى‌فرمايد:
«جريان امور و احكام،بايد به دست علماى دانا به خدا و امناى بر حلال و حرام خدا باشد.»(۳)
در يك روايت امام باقر(ع) با آن‌كه خود در مدينه است،به ابان بن تغلب مى‌فرمايد»«در مسجد مدينه بنشين و فتوا بده»(۴)
در روايت ديگر:«بر ديگران واجب است از فقها تقليد كنند»(۵)
امام حسن عسكرى(ع) در ضمن يك روايت مى‌فرمايند:«هريك از فقها كه بر نفس خود مسلط باشد و امر خدا را اطاعت نمايد و...بر همگان لازم است كه از او تقليد كنند.»(۶)
«روايات، لزوم تقليد از فقها و مرجعيت علمى و دينى آنان را ياد كرده و آنان را حاكم و حجت بر مردم قرار داده اند. عملا مردم را بر همين مسلك تربيت نموده و درواقع برای بزرگ‌ترين مشكل عصر غيبت ، چاره‌انديشى كرده اند.»(۷)
امام عصر (عج) نیزپس از غیبت صغری در پاسخاسحاق بن يعقوب،که از حضرت مهدى عجّل اللّه تعالى فرجه الشّريف درباره تكليف شيعيان در غيبت كبری و پايان دوره نيابت خاصه سؤال كرد، پاسخ دادند:«در پيش‌آمدهايى كه براى شما رخ مى‌دهد،بايد به راويان اخبار ما(علما)رجوع كنيد...»(۸)
بنابراین نامه«مسلمانان بايد پس از پايان دوران غيبت صغرا و شروع غيبت كبرا از نواب عام حضرت كه مراجع عظام به شمار مى‌آيند،مسائل و احكام دينى خود را تقليد و در مسائل جديد و مستحدثه از آنان تبعيت كنند؛زيرا امام زمان عجّل اللّه تعالى فرجه الشّريف آنان را نماينده و جانشين خود در بين مردم قرار داده است.
اطاعت از آنان، اطاعت از امام زمان عجّل اللّه تعالى فرجه الشّريف است،زيرا حكم آنان،حكم امام زمان عجّل اللّه تعالى فرجه الشّريف است.»(۹)
«اولين شخصيتى كه بعد از غيبت صغرى و با آغاز غيبت كبرى اين موقعيت استثنايى را عهده‌دار شد،شيخ مفيد رحمه اللّه بود كه مورد توجه عام و خاص قرار گرفت و حوزه‌هاى علميه شيعه را سروسامان داد و با برگزارى كلاس‌هاى درس و برقرارى مباحثات و مناظرات علمى،جهان اسلام آن روز را متوجه قدرت و اقتدار سازمان شيعه نمود.
بعد از ايشان سيد مرتضى و شيخ طوسى رحمه اللّه،سپس علامه حلّى،شهيد اول،مقدّس اردبيلى،شيخ بهايى و...در هر زمانى مركز توجه و عالم صدر اول حوزه‌هاى علميه شيعه بودند.بعد از آن‌كه ارتباط شيعيان ساير بلاد به مرور آسان‌تر و بيشتر شد بحث مرجعيت اعلم مطرح شد و از زمان شيخ انصارى رحمه اللّه اين بحث به‌طور جدّى در حوزه‌هاى علميه عنوان شد كه قدرت مركزى در اختيار يك شخصيت جامع،عالم،با تقوا قرار گيرد و بقيه مراجع و علماى صدر اول به‌عنوان بازوان قدرتمند او ايفاى نقش نمايند.»(۱۰)این شخصیت جامع ولی فقیه تعریف می شود.
امام خمينى-به عنوان يكى از مهم‌ترين نظريه‌پردازان ولايت فقيه- مى‌فرمايد:«...فقها از طرف ائمه عليهم السّلام،در همه مواردى كه امامان در آن داراى ولايت هستند، ولايت دارند.»(۱۱) ایشان تأكيد مى‌كند: «پس اقامه حكومت و تشكيل دولت اسلامى،بر فقيهان عادل، واجب كفايى است. بنابراين،اگر يكى از فقيهان زمان،به تشكيل حكومت،توفيق يافت، بر ساير فقها لازم است كه از او پيروى كنند.»(۱۲)
البته، گفتنی است برخى از كمالات و مقامات ائمه معصوم عليهم السّلام قائم به نفس قدسى آنان است، مانند ولايت تكوينى و علم غيب و...اين نوع مقامات، نه نيابت‌بردار است و نه نياز به اين است كه در زمان غيبت،در اين مناصب هم نيابتى باشد، امّا مناصب ديگر،از قبيل فتوا و بيان احكام الهى و منصب قضا و فصل خصومت و زعامت و رهبرى جامعه و اداره امور مملكت اسلامى، قطعا، از وظايف ولی فقیه به عنوان نايب عام امام زمان(ع) به شمارمى‌آيد.
بنابراين،مى‌توان گفت،اساسى‌ترين و مهم‌ترين ويژگى نايبان عام، جانشينى پيامبر(ص) وائمه اطهار عليهم السّلام است، بدين معنا كه چون نايب عام، قائم مقام امام است، پس خودبه‌خود، همه رسالت‌ها و وظايف اجتماعى آنان به وى منتقل مى‌شود.»(۱۳)
سؤالی که مطرح می شود این است که آیا امام(عج) نظارتی بر عملکرد نایبان عام خود داشته اند یا نه؟ ادامه نامه امام مهدی(عج) به اسحاق بن یعقوب پاسخ به این سؤال است.
«در حوادث و رخدادهايى كه واقع مى‌شود،به روايت‌كنندگان حديث ما رجوع كنيد كه آنان حجت من بر شمايند و من حجت خدا بر آنانم.»
امام خمینی(ره) در تعریف حجت الله می نویسد: «حجت اللّه»کسی است که خداوند او را برای انجام اموری قرار داده است وتمام کارها، افعال و اقوال او حجت بر مسلمین است. اگر کسی تخلف کرد، بر او احتجاج (و اقامه برهان ودعوی) خواهد شد. اگر امر کرد که کاری انجام دهید، حدود را این طور جاری کنید، غنایم، زکات و صدقات، را به چنین مصارفی برسانید و شما تخلف کردید، خداوند در روز قیامت بر شما احتجاج می کند.»(۱۴)
امام مهدی(عج) در نامه فوق الذکر،بعد از حجت قرار دادن علما بر مردم، وجود مبارک خود را حجت بر علما عنوان می کنند و در طول غیبت کبری نیز بر اساس مصادیق موجود، همواره حجت و راهبر آنان بوده اند. دراینجا به چند نمونه اشاره می شود:
جبران خطای شیخ مفید درصدور فتوا
نقل شده است روزى شخصى خدمت شيخ مفيد آمد و در مورد زنى حامله كه از دنيا رفته بود پرسيد. شيخ مفيد جواب داد همان‌طور او را دفن كنند.
آن مرد در حال برگشت بود تا به نظر شيخ مفيد رضى اللّه عنهم عمل كند. در بين راه ديد سوارى از پشت سر مى‌آيد. نزديك شد،گفت: اى مرد! آقا مى‌فرمايند كه شكم آن زنى كه از دنيا رفته را شكافته و طفل را بيرون آوريد، سپس زن را دفن كنيد. چنين كردند و طفل، زنده به دنيا آمد. بعد از مدتى ماجرا را براى شيخ مفيد رضى اللّه عنهم نقل كردند. شيخ فرمود: من كسى را نفرستادم و معلوم مى‌شود كه آن شخص صاحب الامر عليه السّلام بوده است. حال كه در احكام شرعى خطا مى‌كنم همان بهتر كه ديگر فتوا ندهم. پس به خانه رفت و در خانه را بسته و ديگر بيرون نيامد. در اين هنگام نامه‌اى از طرف حضرت ولى عصر عليه السّلام براى شيخ مفيد آمد كه: «بر شماست فتوا بدهيد و بر ماست كه شما را راهنمايى كرده و نگذاريم درخطا بيافتيد.» شيخ مفيد با ديدن اين نامه بار ديگر بر مسند فتوا نشست.(۱۵)
نامه به آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی
آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی، مرجع وقت شیعیان، مفتخر به دریافتنامه ای ازامام مهدی(عج) با این مضمون شده اند: «دیدارخودت را براي مردم آسان کن! و در دسترس همه قرار بگیر و محل نشستن خود را در دهليز خانه ات قرار بده تا مردم سريع و آسان با تو ارتباط داشته باشند و حاجت هاي مردم را برآور، ما ياريت مي کنيم.»(۱۶)
امرامام (عج) به میرزای شیرازی جهت حکم به تحریم تنباکو(۱۷) و انتخاب شیخ مرتضی انصاری به عنوان مرجع اعلم(۱۸) را از جمله عنایات دیگر امام زمان(عج) می توان عنوان کرد.
امر به امام خمینی رحمه الله برای بیرون راندن شاه از کشور
یکی از فضلای مشهد... به نقل از یکی از دوستانشان تعریف می کردند، در نجف اشرف خدمت امام بودیم، صحبت از ایران به میان آمد، من گفتم: این چه فرمایشهایی است که در مورد بیرون کردن شاه از ایران می فرمایید؟ یک مستأجر را نمی شود بیرون کرد، آن وقت شما می خواهید شاه مملکت را بیرون کنید؟ امام سکوت کردند. من فکر کردم شاید عرض مرا نشنیده اند، لذا سخنم را تکرار کردم. امام... فرمودند: ...چه می گویی؟ مگر حضرت بقیه الله امام زمان، صلوات الله علیه، به من (نستجیرُبالله) خلاف می فرماید؟ شاه باید برود.(۱۹)
یاری نمودن آیت الله العظمی خامنه ای در مشکلات
سيد حسن نصر اللّه نقل مى‌كرد، در زمانى كه حزب اللّه در فشار سختى از جانب اسرائيل بود و دچار مشكلات فراوانى بوديم خدمت مقام معظم رهبرى مدظله العالى رسيديم و از گرفتارى‌ها و مشكلات خودمان بر ايشان گفتيم. معظم له فرمودند: بعضى وقت‌ها در ادارۀ امور كشور حل برخى مسائل براى من دشوار مى‌شود و هيچ راهى پيدا نمى‌شود، به دوستان و... مى‌گويم آماده شويد به جمكران برويم. در مسجد مقدس جمكران بعد از راز و نياز با آقا امام زمان عليه السّلام احساس مى‌كنم همان‌جا دستى از غيب مرا راهنمايى كرد و در آن‌جا به تصميمى مى‌رسم و همان را عملى مى‌كنم و مشكل به اين صورت حل مى شود.(۲۰)
منابع:
۱- كافى،ج ١،ص ۶٧؛وسائل الشيعه،ج ١٨،ص ٩٨
۲-امام مهدی (عج) ،رسول رضوی ص ۹۰ به نقل از وسائل الشیعه حرعاملی،ج۲۷ص۱۳۱
۳- امام مهدی (عج) ،رسول رضوی ص۹۳ به نقل از تحف العقول عن آل الرسول، ابن شعبه حراّنى، ص ٣٢٨
۴-مهدویت،پرسش ها و پاسخ ها ، پاورقی ص ۹۰ به نقل از وسائل الشيعه،ج ٢٠،ص ١١۶
۵- همان به نقل از وسائل الشيعه،ج ١٨،ص٩۵
۶- وسائل الشيعه،ج ٢٧،ص ١٣١
۷- مهدویت(پیش از ظهور) رحیم کارگر ص۱۶۷
۸-كمال الدين و تمام النعمه،شیخ صدوق ،ج۱، ص۴۸۴
۹- مهدویت پرسش ها و پاسخ ها،ص۹۱
۱۰-امام حاضر،مدیرناظر،ص۱۱۵
۱۱-کتاب البيع،ج ٢،صص۴۹-۴۸
۱۲-شؤون ولايت فقيه،ص ٣٣
۱۳- امام مهدی (عج) ص۹۲
۱۴- ولایت فقیه،امام خمینی ،ص۸۱
۱۵- داستانهایی از زندگی علما ص۸ به نقل از قصص علما
۱۶- ملاقات علمای بزرگ اسلام با امام زمان(عج) ص۵۰ به نقل از کرامات صالحین
۱۷-امام حاضر مدیر ناظر ص۱۳۸ به نقل از مهدویت ،صلح کل ، مقاله پورسیدآقایی ص۳۷
۱۸-همان ص۱۱۹ به نقل از موعود ش۴۹ ص۶۰
۱۹-برداشتهایی از سیره امام خمینی(ره) ؛ ج ۳، ص ۱۵۷
۲۰-امام حاضرمدیرناظر صص۹۹-۹۸ به نقل از تلاشگر پنهان ص ۵۶ به نقل ازآب، آیینه ، آفتاب ص۱۱