وقوع جنگ صفين در سال 37 هجرى قمرى
امام على بن ابى طالب(ع) پس از نايل شدن به خلافت اسلامى، براى سامان بخشى به نارسايى هاى حكومت و برگرداندن سيره و سنت پيامبر(ص) اقدامات ارزنده اى به انجام رسانيد. مهمترين اقدامات تاثيرگذار آن حضرت عبارت بود از عزل حاكمان و عاملان نالايق و ستمگر و جانشينى فرمانداران شايسته و خداجوى، كه خدمت به مردم را سرلوحه كار خويش قرار داده و از ظلم و تعدى به مردم پرهيز داشته باشند.
در اين راستا، تصميم به عزل معاويه بن ابى سفيان از حكومت شام و نصب حاكمى ديگر در جايگاه وى گرفت. ولى معاويه به اين تصميم حضرت(ع) ترتيب اثرى نداد و شيوه سركشى و ياغى گرى در پيش گرفت. امام على(ع) براى وى نامه هايى ارسال نمود و او را به فرمان برى از خليفه منتخب مردم فراخواند، ولى معاويه با پاسخ هاى زننده و تهديدآميز زمينه جنگ و جدال را فراهم ساخت و براى هجوم به سرزمين عراق به بهانه واهى خون خواهى عثمان مقتول آماده گرديد.
حضرت على(ع) براى مشاركت عمومى مردم در امر حكومت و حل تنگناهاى پديد آمده، نامه‏هايى به فرمانداران خود در شهرهاى مختلف و سران قبايل و بزرگان عرب ارسال نمود و همگان را ترغيب به شركت در اين امر عظيم كرد.
معاوية بن ‏ابى ‏سفيان نيز در شام سپاه بزرگى را به حركت درآورد و آنان را به سوى عراق گسيل داشت. پيش‏تاز سپاه امام على)ع(، مالك ‏اشتر نخعى بود كه با چهارهزار مرد جنگى به سوى شام اعزام شد. و پيش‏تاز سپاه معاويه، سفيان ‏بن ‏عمرو، معروف به ابوالأعور سلمى بود كه پيش از ورود مالك ‏اشتر، وارد سرزمين صفين شد و راه‏هاى هموار برداشت آب از رود فرات را به تصرف خويش درآورد و از برداشت آب، از سوى سپاهيان مالك‏ اشتر، جلوگيرى به عمل آورد. مالك ‏اشتر و سپاهيان او، با اين كه بسيار خسته و تشنه بودند، بنابر سفارش اميرمؤمنان)ع(، بردبارى پيشه كرده و از اقدام به نبرد خوددارى نمودند.
ولى ابوالأعور و سپاهيان شام، بردبارى مالك ‏اشتر را حمل بر ترس و رعب آنان نموده و بر آنان حمله‏ور شدند.
مالك ‏اشتر كه حجت را تمام شده يافته بود، دستور مبارزه و دفاع را صادر كرد و براى نخستين بار، دو سپاه در برابر يك ديگر قرار گرفتند. ولى دليرى مالك ‏اشتر و هدف‏دار بودن مبارزات سپاهيان او، صحنه را بر ابوالاعور و شاميان تنگ كرد و در نتيجه، نه تنها تهاجم بى‏حاصل آنان را دفع كرد، بلكه آنان را از اطراف رود فرات نيز به عقب راندند و خود بر آب فرات تسلط كامل يافتند. در اين نبرد تعداد زيادى از شاميان كشته و زخمى شدند و بازماندگان شكست خورده، از آب فرات محروم شدند.
يكى از قهرمانان شامى به نام عبدالله‏ بن‏ منذر تنوخى به دست يك نوجوان رزمنده از سپاه مالك ‏اشتر به نام ظبيان ‏بن ‏عماره ‏تميمى كشته شد و رسوايى بزرگى براى شاميان به بارآورد.
سپاهيان شامى براى جبران شكست فضاحت بار خويش، بارها اقدام به حمله و تهاجم نمودند ولى با هوشيارى و مديريت رزمى مالك‏اشتر و ديگر فرماندهان حضرت على)ع(، كارى از پيش نبرده و برعكس، متحمل شكست ديگر شدند.
پس از ورود طلايه‏داران دو سپاه به صفين، حضرت على(ع) نيز در رأس سپاهى به استعداد يكصدهزار نفر، در 22 محرم سال 37 قمرى وارد صفين شد و به مالك‏اشتر پيوست. هم چنين در همين ماه، معاوية بن‏ ابى‏ سفيان وارد صفين شد و به سپاه شكست خورده ابوالاعور سلمى ملحق گرديد و عملاً دو سپاه بزرگ در كنار يك ديگر قرارگرفتند.
حضرت على(ع) پس از تصرف رود فرات از سوى سپاهيان رزمنده‏اش، دستور داد كه برداشت آب، براى دو سپاه آزاد باشد و كسى حق منع از ديگران را نداشته باشد.
دو سپاه در ماه محرم، به حرمت اين ماه از جنگ و نبرد خوددارى كرده و چشم اميد به صلح و سازش دوختند. اميرمؤمنان(ع) با ارسال نمايندگانى چند به نزد معاويه، تلاش زيادى به عمل آورد كه رويارويى دو سپاه، بدون خون‏ريزى به پايان رسد. ولى معاوية بن ‏ابى‏ سفيان كه از تعداد لشكريان خود مغرور بود، به تمام درخواست‏هاى حضرت على(ع) پاسخ منفى داد و بر مجازات قاتلان عثمان مقتول، پافشارى نمود و زمينه نبرد خونين را فراهم كرد.
سرانجام پس از پايان ماه محرم و حلول ماه صفر، سپاهيان عراق و سپاهيان شام در دسته‏هاى چند منظم شده و به صف آرايى پرداختند.
از آن روز نبرد بى‏امان آغاز گرديد و هر روز دسته‏هايى از طرفين به مبارزه برخاسته و يك ديگر را آماج تير و تيغ قرارمى‏دادند.
مالك ‏اشتر نخعى كه از مشاوران و ياران نزديك حضرت على(ع) بود، در بسيارى از اين عمليات‏ها شركت مى‏كرد و با فتح و ظفر برمى‏گشت.
در اكثر درگيرى‏ها، پيروزى با سپاهيان امام على(ع) بود. افرادى چون مالك‏ اشتر نخعى، عمار بن ‏ياسر، امام حسن مجتبى)ع(، امام حسين)ع(، محمد حنفيه، عبدالله‏ بن ‏عباس، هاشم ‏بن ‏عتبه و بسيارى ديگر از سپاهيان امام على(ع) در اين درگيرى‏ها، دلاورى‏هاى فراموش نشدنى از خود بر جاى گذاشتند و سپاهيان دشمن را به شكست و عقب نشينى وادار كردند.
خود امام على(ع) نيز در بسيارى از عمليات‏هاى فردى و گروهى شركت نمود و دلاورى‏هاى آن حضرت، مايه دلگرمى ساير سپاهيان اسلام مى‏گرديد.در اين نبرد تعدادى از ياران نزديك حضرت على(ع) مانند: عمار بن ‏ياسر، هاشم ‏بن ‏عتبة(معروف به هاشم مرقال(، اويس ‏بن ‏قرنى، صفوان و سعد از پسران حذيفة اليمان، عبدالله‏ بن‏حارث(برادر مالك‏اشتر(، خزيمة بن ‏ثابت(معروف به ذوالشهادتين(، و عبدالله‏ بن‏ كعب به شهادت رسيدند.
هم چنين از سرداران معاويه، افرادى چون: ذوالكلاع حميرى، عبيدالله‏ بن ‏عمر بن ‏خطاب، كريب ‏بن‏ صباح، عبدالله‏ بن ‏ذى ‏الكلاع، حوشب‏ ذا ظليم، عوف ‏بن ‏مجزئه ‏كوفى، عروة بن ‏داودد مشقى كشته شدند.
مهم‏ترين عمليات اين جنگ بزرگ، واقعه " ليلةالهرير" بود. در اين واقعه كه سپاهيان امام على(ع) پس از نماز عشا، اقدام به حمله سراسرى نمودند، ضربه مهلكى بر سپاهيان شام وارد آمد. اين عمليات تا شب بعد ادامه يافت و از طرفين تعداد زيادى كشته و زخمى گرديدند. بنا به روايت نصر بن ‏مزاحم، در حدود هفتاد هزار تن از طرفين كشته شدند كه بيشتر آنان از لشكريان معاويه بودند.
اما معاويه، با اشاره و دسيسه عمرو بن ‏عاص، پانصد جلد قرآن مجيد را بالاى نيزه كرد و در ميان دو سپاه به اهتزاز در آورد و همگان را به حكميت قرآن فراخواند. امام على(ع) و ياران نزديك او، چون مالك ‏اشتر، عبدالله‏ بن ‏عباس، عدى ‏بن ‏حاتم و بسيارى از فرماندهان جنگى، دست معاويه را خوانده و اقدام وى را چيزى جز يك نيرنگ جنگى نمى‏ديدند. به همين جهت، دستور ادامه عمليات را صادر نمودند. ولى برخى از فرماندهان و سپاهيان امام على)ع(، مانند اشعث‏ بن ‏قيس، مِسعر بن ‏فدكى و زيد بن ‏حصين، فريب نيرنگ‏هاى معاويه و عمرو بن ‏عاص را خورده و بر پايان يافتن عمليات، اصرار نمودند.