پبشينه 

این مذهب در میان مذاهب فقهی اهل سنت، از نظر پیدایش و پیروان، در رتبه چهارم است.

مؤسس مذهب حنبلی، ابوعبدالله احمد بن محمد بن حنبل شیبانی است. او ریشه عربی داشت. جدش در زمان امویان فرماندار سرخس بوده. ابن حنبل در سال 164 ه.ق در شهر بغداد زاده شد و در کودکی قرآن را از بر کرد. ابتدا نزد قاضی ابویوسف به فراگیری فقه پرداخت، اما پس از مدتی به اهل حدیث روی آورد.

او تا زمانی که شافعی به مصر نرفته بود، در نزد وی فقه آموخته و از شاگردان برجسته‏اش بود. اصرار او بر آفریده نبودن قرآن، او را رو در روی دولت عباسیان قرار داد. و در زمان معتصم به مدت 18 ماه به زندان افکنده شد. اما با به قدرت رسیدن متوکل، از او دلجویی شد و آن قدر قرب یافت که متوکل بی‏مشورت او کاری را به انجام نمی‏رسانید.

ابن حنبل، پس از جدا شدن از شافعی، مذهب جدیدی را در فقه پی نهاد. بنیادهای این فقه بر پنج اصل استوار بود: کتاب الله، سنت رسول الله (ص)، فتاوی صحابه پیامبر، گفته برخی از صحابی که با قرآن سازگار می‏نمود و تمامی احادیث ضعیف. او آن قدر در استناد به حدیث مبالغه می‏کرد که بزرگانی همچون طبری و ابن ندیم او را از مجتهدان ندانسته‏اند. مهمترین اثر ابن حنبل، کتاب «مسند» اوست که دربردارنده سی هزار و اندی روایت است. این کتاب در شش جلد به چاپ رسیده است. از آثار دیگر او می‏توان به تفسیر قرآن، فضایل، طاعة الرسول و ناسخ و منسوخ اشاره نمود. مهمترین اثر فقهی او، مجموعه‏ای از فتاوی او در پاسخ به سؤالات دینی شاگردانش است که توسط ابن قیم (م 751) گردآوری شده است. این مجموعه در 20 جلد انتشار یافته است. محمد بن اسماعیل بخاری، مسلم بن الحجاج نیشابوری در شمار دانش‏اندوختگان مکتب اویند. ابن حنبل در سال 241 ه.ق. در بغداد درگذشت .

مذهب حنبلی در قرن هشتم

ابن حنبل، پیش از آن که در زمره پیشوایان فقهی به شمار رود، پیشوای در عقاید بود. اوج این درخشش در روزگار متوکل بود. مذهب کلامی ابن حنبل تا آن جا پیش رفت که مذهب همه حدیث‌گرایان در عقاید گشت. با ظهور مذهب کلامی اشعری، مذهب کلامی ابن حنبل جای خود را به آن داد .

اما پس از قرنها، در قرن هشتم، ابن تیمیه (م 728) به احیای اندیشه کلامی احمد پرداخت. ابن تیمیه به احیای تنها اکتفا نکرد، بلکه نوآوری‏هایی نیز به مکتب حنبلی افزود. از جمله بدعت بودن سفر زیارت حضرت نبی اکرم (ص)، ناهمگونی تبرک و توسل با توحید و انکار بسیاری از فضیلت‏های اهل بیت که در روایات صحاح شش گانه و حتی در مسند ابن حنبل آمده بود.

این موج نو حنبلی در برابر مخالفت دانشوران اسلامی یارای مقاومت پیدا نکرد و فروکش نمود، تا آن که محمد بن عبدالوهاب (1115 ـ 1206 ه.ق) آن را دوباره به صحنه آورد.

تفکر نو حنبلی تفکری آمیخته با جمود است. آن گونه که دستاوردهای تمدن جدید، مانند عکسبرداری را بدون نص دینی بر منع آن، به دیده تحریم می‏نگرد.

قلمرو

مذهب حنبلی در عربستان مذهب نخست است. در منطقه نجد عربستان اهل تسنن بیشتر حنبلی بوده و در حجاز با مذهب شافعی و در احساء با مذهب مالکی رقابت می‏کند.

یک چهارم مسلمانان شام حنبلی هستند. این مذهب سومین مذهب در فلسطین است و پیروان کم شماری در مصر، عمان و افغانستان دارد.

http://www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?id=6471

فقها و کتب فقهی مذهب حنبلی

فقهای معروف در این مذهب عبارتند از:

احمد بن شهاب الدین معروف به ابن تیمیه (م 738) صاحب مجموعة الرسائل الکبری و منهاج السنة و الفتاوی که در پنج جلد قرار دارد.

ابن قیم جوزی (م 751) مؤلف اعلام الموقعین عن رب العالمین این کتاب در چهار جلد قرار دارد و نیز مؤلف الطرق الحکمیة فی السیاسة الشرعیة و زاد المعاد فی هدی خیر العباد.

ابو الفرج عبد الرحمان معروف به ابن رجب صاحب الفوائد فی الفقه الاسلامی.

موفق الدین معروف به ابن قدامه (م 620) مؤلف کتاب المغنی که دارای 12 جزء است.

شمس الدین ابن قدامه مقدسی (م 682) نویسنده کتاب الشرح الکبیر که شرحی است ‏بر المقنع.

عبدالرحمان مقدسی صاحب العمدة فی شرح العمدة.

ابوبکر بن هانی معروف به الاثرم صاحب کتاب السنن.

http://www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?id=6475

ویژگیها و منابع مذهب حنبلی

احمد بن حنبل سنت را حاکم بر قرآن دانسته و در فتاوی خود بر احادیث و فتاوی صحابی تکیه می‏زد. او بر طبق «مصلحت» فتوی نمی‏داد. آن گاه که نصی را روی در روی آن می‏یافت بر خلاف مالک عمل می‏کرد و هر گاه هم نصی را در برابر مصلحت نمی‏دید، آن را مبنای حکم قرار می‏داد و همانند شافعی از مصلحت گریزان نبود.

احمد، حدیث مرسل و ضعیف را معتبر دانسته و آن را بر قیاس برتری می‏داد.

کاربرد قیاس در نزد او تنها در زمان ضرورت روا بود.

برخی از معتقدات مذهبی حنابله

1- در فقه حنبلی، رکن اصلی در معاملات، رضایت عاقلان بوده و هر معامله‏ای درست شمرده شده مگر آن که نصی بر بطلان آن رهنمون باشد.

2- حنابله در موضوع طهارت و نجاست، حساسیت ویژه‏ای داشته‏اند و از این جهت در میان مذاهب شهره‏اند.

3- فقه حنبلی با پذیرش اصل ذرایع گسترش ویژه‏ای یافته است. بر اساس این اصل، حکم غایات به وسایل آن و حکم نتایج به مقدماتش تسری می‏یابد.

4- ویژگی مهم حنبلیان توجه افراطی آنان نسبت به قضیه امر به معروف و نهی از منکر است .

برخی از آرای ابن حنبل در عرصه کلام سیاست و فقه عبارت است از:

1- او در نصوص که گویای تشبیه و یا تجسیم و رؤیت حق تعالی بود، تأویل را روا نمی‏دید .

2- معنی صحابی در نزد احمد معنایی فراگیر داشت و هر که را ولو در ساعتی با پیامبر به سر آورده بود، به او صحابی گفته می‏شد. مسلمانی که به صحابیی دشنام می‏داد، اسلام صحیحی در نگاه او نداشت.

با این همه، احمد خلافت امام علی بن ابی‏طالب (ع) را خلافتی معتبر و دینی می‏شمرد . از فضایلی که برای او در مسندش یاد کرده بر می‏آید که احمد، علی (ع) را سرآمد صحابی در فضیلت‏ها می‏دانسته است.

3- احمد گزینش خلیفه پیشین و خلیفه بعد از خود را امری درست می‏دید. احمد اطاعت پیشوای پیروز را لازم دیده هر چند که آن پیشوا ستمکار باشد. او خواندن نماز جمعه به اقتدای بر چنین پیشوایی یا برگزیدگان او را وظیفه دانسته و دوباره‏خوانی آن نماز را بدعت می‏انگاشت .

4- ابن حنبل تارک نماز را کافر دانسته و قتلش را واجب می‏دید.

http://www.hawzah.net/Hawzah/Articles/Articles.aspx?id=6472