علامه طباطبايی فيلسوف و احياگر فلسفه صداريی در قرن اخير، آگاه به زبان قرآن، مطلع از زمان خود و چيره‌دست در ارجاع شبهات عصر به محكمات قرآن بود.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، 27 سال پيش در 24 آبان‌ماه 1360، علامه سيدمحمدحسين طباطبايی، مفسر و فيلسوف برجسته جهان اسلام دار فانی را وداع گفت.
هنوز بعد از 27 سال غم رحلت اين عالم برجسته برای شاگردان و شيفتگانش و حتی امثالی چون من كه وی را نديده‌ام تازگی دارد. گويا برای هيچ فلسفه‌دوستی اين غم كهنه نمی‌شود. به ياد دارم در همايش يادبود علامه كه سال گذشته در دانشگاه مذاهب اسلامی برگزار شد و از شاگردان وی هم‌چون دينانی و احمدی دعوت به عمل آمد. در زمان پخش كليپی از علامه، اشك در چشمان دينانی جمع و حال وی منقلب شد و برای من كه دينانی را فردی دارای مزاج فلسفی خشك می‌پنداشتم، اين علاقه وافر بعد از قريب به 30سال، تعجب‌برانگيز بود. از خود سؤال كردم كه علامه با اين شاگردانش چه كرد و چه گفت كه بعد از قريب به 30 سال هنوز غم اندوه از دست دادن استاد، برای شاگردان تازگی دارد.
دريغا و دردا كه استاد رفت / گل ياس گلزار رفت
كنون به مرگ توبنشسته‌ايم درحسرت / كنون زدوری تو اوفتاده در حرمان
نه من زهجر تو اندر خروش و افغانم /كه در خروش و فغان است خطه ايران
قيامتی شده برپا به قم كه وا همه گفت / مگر زلزت الارض را رسيده زمان
مگر يونسی اندر دهان ماهی شد / مگر كه نوح به كشتی نشست در طوفان
آری چنين شخصيتی كه به تعبير شهيد مطهری بايد 100 سال ديگر تازه بيايند و بنشينند و افكار او را تجزيه و تحليل كنند تا به ارزش او پی ببرند (حق وباطل/89)
تا حشر اگر كه فلسفه نالد زغم روا ست / كاين نازدانه پدر غمگسار رفت
اوخ! كه رفت ازدست آن در يگانه /هرگز نزايد همچو وی مام زمانه
وی علاقه وافری به ائمه طاهرين(ع) داشت، به نحوی كه در حقيقت ولای اهل بيت(ع) برای ايشان به منزله يك شمع شب‌افروز شبستان بود و نيز روح وی چنان با قرآن پيوند داشت كه حيات او به معنای واقعی، حيات قرآنی بود، با قرآن زندگی می‌كرد و براساس قرآن رفتار می‌كرد و سخن می‌گفت اين شايستگی را از ناحيه الله دريافت كرده بود.
سيدمحمدحسين طباطبايی دارای زهد و عرفان منحصربه فرد بود، به نحوی كه به گفته شاگردانش در طول تلمذ در پيشگاه وی هيچ‌گاه لفظ «من» را از ايشان نشنيدند.
علامه بود اما «نمی‌دانم» شعارش / هرگز نگرديد آن همه دانش حصارش
علامه با تدريس فلسفه در حوزه علميه قم طلاب را برای مواجهه فكری با فلسفه‌های مادی رايج در آن زمان آماده كرد كه تأليف «اصول فلسفه و روش رئاليسم» نمونه اولين برخورد فلسفه اسلامی با فلسفه‌های مادی و به ويژه با ماركسيسم بود كه بعد از 30 سال از تأليف اين كتاب هنوز به عنوان بهترين كتاب در رد شبهات ماديون است و البته می‌توان گفت كه اين كتاب، اولين اثر در حوزه معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی نيز است
وارستگی و زهد و تقوای درونی علامه و نيز نبوغ سرشارش كه در ابتكارش در تفسير و فلسفه مشهود است، بنا به نظر شاگردانش برخاسته از وابستگی شديد ايشان به وحی الهی بود و به حق اين شخصيت بزرگ از كسانی بود كه تنها مكتب جامعی چون اسلام می‌تواند امثال او را در دامن پربركت خويش پرورش دهد.
در زمانی كه در حوزه‌های علميه به تفسير چندان اهميت قابل توجه‌ای داده نمی‌شد و بيشترين وقت و همت صرف فقه و اصول می‌شد، ولی با درك صحيح از روزگار خويش و آينده‌نگری تيز‌بينانه به تدريس فلسفه و تفسير پرداخت كه بنا به نظر يكی از شاگردانش تدريس فلسفه در آن زمان انتحار بود، چرا كه باعث موضع‌گيری‌های متفاوت و حتی قطع شهريه طلبگی و انزوا می‌شد.
جريان تعطيلی دروس اسفار در زمان زعامت و مرجعيت آيت‌الله بروجردی از اين قبيل سختی‌هاست كه به واسطه برخی نمامی‌گری‌ها رخ داد و البته آيت‌الله‌العظمی بروجردی خود نزد حكيم جهان‌گير‌خان قشقايی در اصفهان فلسفه خوانده بود، ولی نقد وی بر نحوه اجرای تدريس علامه بود كه معتقد بود نبايد كلاس‌های فلسفه عمومی باشد، بلكه بايد كسانی كه قدرت تحليل و مبارزه با شبهات را دارند در كلاس‌ها حضور يابند و لذا به نظر آيت‌الله بروجردی كلاس عمومی فلسفه بدون هيچ‌گونه محدوديت برای حاضران شايد مفسده‌ای را به دنبال داشته باشد.
البته بعد از نامه علامه طباطبايی به آيت‌الله بروجردی و بيان شرايط و جو فكری زمان و لزوم تدريس فلسفه برای جلوگيری از رشد الحاد و مادی‌گرايی و بالاتر بودن مفسده ترك تدريس فلسفه يا خصوصی كردن تدريس به خاطر رشد فزايند فلسفه الحادی و مبارزه با ماترياليسم ديالتيك، آيت‌الله بروجردی در پاسخ نامه، تشخيص تدريس يا عدم تدريس را به خود علامه واگذار كرد كه بنا به نظر برخی از شاگردان، تعطيلی كلاس‌ها به علت احترامی بود كه علامه به شخصيت آيت‌الله بروجردی داشتند، چرا كه به هر حال آيت‌الله بروجردی زعيم تشيع در آن زمان بود و خلاف نظر ايشان عمل كردن مفسده‌ای بالاتر را خواهد داشت كه البته امام خمينی(ره) كه در آن زمان از علمای شهير بود نيز تعطيلی موقت كلاس‌ها را پيشنهاد كرده بود.
به هر حال علامه با تدريس فلسفه در حوزه علميه قم طلاب را برای مواجهه فكری با فلسفه‌های مادی رايج در آن زمان آماده كرد كه تأليف «اصول فلسفه و روش رئاليسم» نمونه اولين برخورد فلسفه اسلامی با فلسفه‌های مادی و به ويژه با ماركسيسم بود كه بعد از 30 سال از تأليف اين كتاب هنوز به عنوان بهترين كتاب در رد شبهات ماديون است و البته می‌توان گفت كه اين كتاب، اولين اثر در حوزه معرفت‌شناسی در فلسفه اسلامی نيز است.
علامه در كتاب اصول فلسفه، مباحث جديدی را به فلسفه اسلامی افزودند و البته با اصولی كه در فلسفه سنتی موجود بود كه نشان از اين دارد كه وی تنها بازگو كننده فلسفه صداريی نبود، بلكه به نظر برخی، علامه هيچ‌گاه يك مقلد و ناقل فلسفی نبود و دارای ابتكارات خاصی بود.
از وی «اصول فلسفه سامان و نظم يافت /كرد از نظر به «علم نظر» سازمان پديد
علامه با شروع درس تفسيرش در حوزه علميه قم تفسير قرآن را احيا كرد و موج نويی را در قرآن‌پژوهی حوزه ايجاد كرد. وی با بهره‌مندی از كوثر وحی و در كنار آن، معرفت اهل بيت(ع) توانست زمينه احيای علوم اسلامی، به ويژه مكتب تشيع را در سطح كشور و گاه در خارج از آن فراهم كند
سيدمحمدحسين به قدری كوشش فراوان و روحيه جست‌وجوگری و درك مسائل جديد را داشت كه هيچ‌گونه خستگی را در طی اين راه به تن راه نمی‌داد لذا برای فهم مسائل جديد سلسله جلساتی را با هانری كربن داشت كه هماهنگی اين جلسات به عهده دكتر سيدحسين نصر بود و در اين جلسات كه هانری كربن در ماه‌های سپتامبر به ايران می‌آمد، داغ‌ترين مباحث فلسفی و كلامی آن زمان فرانسه را مطرح می‌كرد كه به گفته نصر اين جلسات از زمان قرون وسطی تحقق نيافته بود.
به هر حال می‌توان گفت كه علامه طباطبايی فيلسوف صدرايی و احياگر فلسفه صداريی در قرن اخير بود، چرا كه وی با تدريس فلسفه و تأليف كتاب‌های بدايةالحكمة و نهايةالحكمة و اصول فلسفه و روش رئاليسم و تعليقه بر اسفار موج نويی از فلسفه‌ورزی را به جامعه حوزوی و دانشگاهی بازگرداند، به نحوی كه اكثر متفكرين فلسفی امروز شاگرد اين بزرگوار بوده‌اند كه از ميان آن‌ها می‌توان آيت‌الله حسن زاده ، آيت‌الله جوادی آملی، آيت‌الله مصباح يزدی، آيت‌الله جعفر سبحانی، دكتر دينانی، حجت‌الاسلام دكتر احمدی و ... را نام برد.
روئيده صدها گل ز بذر دامان او /طلاب حوزه علميه خوشه چين خرمن او
بسياری از گل‌های زيبای معارف/محصول باغ سبز آن استاد عارف
صد آسمان ستاره و صد كاروان گهر /صد بوستان گل آمد از او در جهان پديد
گل‌بوته‌های معرفت و چشمه‌های نور / از كوشش وی آمده در هر مكان پديد
علامه با شروع درس تفسيرش در حوزه علميه قم تفسير قرآن را احيا كرد و موج نويی را در قرآن‌پژوهی حوزه ايجاد كرد. وی با بهره‌مندی از كوثر وحی و در كنار آن، معرفت اهل بيت(ع) توانست زمينه احيای علوم اسلامی، به ويژه مكتب تشيع را در سطح كشور و گاه در خارج از آن فراهم كند و نيز باعث شد تشنگان هدايت الهی بتوانند از چشمه گوارای معارف قرآن بهره برند و حتی خود نيز سيراب‌كننده عطش ديگران باشند.
انسان جامعی هم‌چون علامه طباطبايی را كه هم به زبان قرآن آگاه بود و از آن متضلعانه خبر می‌داد و هم به زمان خود مطلع بود و از آن خبيرانه گزارش می‌داد و هم از كيفيت ارجاع شبهات عصر به محكمات قرآنی با خبر بود و هم از نحوه پاسخ دادن قرآن به شبهات معروض بر آن مطلع بود و هم طهارت ضميرش مصاحب همه اين عناصر محوری قرآن‌پژوهی بود، می‌توان در زمين همانند شهاب رصد دانست كه مانع نفوذ بيگانه می‌شود.*
*منابع: شمس‌الوحی تبريزی، نوشته آيت‌الله جوادی آملی؛ مرزبان وحی و خرد؛ رسائل توحيدی، نوشته علامه طباطبايی، ترجمه علی شيروانی؛ زندگانی خودنوشت؛ در جست‌وجوی امر قدسی، سيدحسين نصر؛ نهايةالحكمة، علامه طباطبايی.
علامه طباطبايی با بيشتر مباحث جديد فكری مطرح در جوامع اسلامی درگير بود
گروه انديشه: علامه طباطبايی از متفكران و محققان برجسته و عالی‌قدر دوره معاصر است كه وی را می‌توان نقطه عطفی در تاريخ تفكر ايران قلمداد كرد. تفسير الميزان او به حق بر تارك تفاسير شيعه می‌رخشد و به جرأت می‌توان ادعا كرد كه علامه طباطبايی در اين تفسير با بيشتر مباحث جديد فكری مطرح در جوامع اسلامی درگير شده و كمتر مسأله‌ای را می‌توان يافت كه از چشمان تيزبين اين مرد وارسته و توانا پنهان مانده باشد.