آفات، بيماري‌ها و علف‌هاي هرز رقيبان سرسخت محصولات كشاورزي هستند و كوچك‌ترين غفلت از حضور آنها مي‌تواند خسارات فراواني به بار آورده و حتي تا صددرصد محصول را از بين ببرد. اين در حالي است كه براساس تحقيقات به عمل آمده با كنترل عوامل زيان‌آور گياهي در مراحل مختلف توليد تا برداشت و پس از برداشت از بيش از 35 درصد خسارات به محصولات كشاورزي جلوگيري مي‌شود.
در اين ميان اگرچه تاكنون براي كنترل آفات و بيماري‌ها به كمك روش‌هاي غيرشيميايي مانند كشت، كار بهينه، استفاده از ارقام مقاوم، مديريت تلفيقي و كنترل بيولوژيك پيشرفت قابل توجهي به دست آمده اما به نظر مي‌رسد همچنان روش كنترل شيميايي آسان‌ترين و ظاهرا موثرترين روش به حساب مي‌آيد. اين در حالي است كه استفاده بي‌رويه يا ناآگاهانه از آفت‌كش‌ها مشكلات متعددي همچون مقاومت حشرات زيان‌آور و عوامل بيماري‌زا و در عين حال افزايش تاثير حشرات نامطلوب روي حشرات مفيد يا باقيمانده سموم روي محصولات را در پي دارد. توجه به كاهش استفاده از اين آفت‌كش‌ها از آنجا اهميت بيشتري مي‌يابد كه براساس گزارش سازمان بهداشت جهاني در حالي كه استفاده از بسياري آنها ممنوع شده است، اما هنوز در كشورهاي در حال توسعه در سطح قابل توجهي مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
در چنين شرايطي توجه به اهميت مسائل زيست‌محيطي و توسعه پايدار بخش كشاورزي باعث شده سازمان حفظ نباتات كشور خواستار ايمن‌سازي محيط‌زيست و حفظ آن براي نسل‌هاي آينده شود. رئيس سازمان حفظ نباتات كشور با تاكيد بر اين نكته از اجرايي‌شدن سيستم هوشمند مانيتورينگ با هدف رديابي كامل و آنلاين سموم در مراحل واردات، توليد و توزيع محصولات كشاورزي خبر داده و افزوده است: طي سال جاري حدود 240 هزار هكتار از اراضي تحت كشت 14 محصول زراعي و باغي تحت پوشش مبارزه زيست فناورانه (بيولوژيك) قرار گرفته است.
مهندس رضا فتوحي كه در نوزدهمين كنگره گياه پزشكي ايران سخن مي‌گفت، خاطرنشان كرد: در كشور ما مطابق آمار مصرف سم در سال زراعي 86 ـ 85 حدود 26 هزار تن و در سال زراعي 88 ـ 87 حدود 19 هزار و 500 تن بوده است كه با مقايسه اين دو رقم شاهد كاهش 25 درصدي مصرف سموم در طول 2 سال هستيم كه البته علت اين كاهش شديد مي‌تواند به عوامل بسياري از جمله آگاهي‌هاي كشاورزان در استفاده بهينه از سموم، توجه بيشتر به مبارزه تلفيقي، افزايش بهاي آفت‌كش‌ها باشد.
لزوم توجه به روش‌هاي مبارزه غيرشيميايي با آفات
ايران به دليل قرار گرفتن در منطقه كم‌باران و تقريبا خشك جهان براي توليد مواد غذايي با مشكلات مضاعفي دست به گريبان است و در اين ميان ضعف و ناكارآمدي نظام كشاورزي و كم‌تجربگي كشاورزان خرده مالك هم بر اين مشكلات مي‌افزايد. اين در حالي است كه جلوگيري از هدر رفتن محصولات يكي از كاراترين راه‌ها براي تامين مواد غذايي است، چنان كه بنا بر آمارها يك سوم مواد غذايي در پروسه داشت، برداشت و انبار كردن توسط آفات از بين مي‌رود و ميزان خسارت آفات در كشورهاي توسعه‌نيافته يا كمتر توسعه‌يافته نسبت به كشورهاي پيشرفته و صنعتي بسيار بيشتر است. در كشور ما هم اگرچه سرانه مصرف سموم شيميايي از برخي كشورها پايين‌تر است، ولي مشكل اصلي در نحوه مصرف سموم است، از طرف ديگر در حال حاضر به دليل آسان‌شدن ارتباطات بين كشورها و قاره‌ها ضمن اين‌كه تبادل اطلاعات علمي زيادتر و آسان‌تر شده، خطر انتقال عوامل خسارت‌زا هم افزايش يافته است، به طوري كه در طول چند سال گذشته ورود آفاتي همچون مگس ميوه در شمال، مگس انجير آفريقايي در استان فارس روي انار و انجير و مگس زيتون در استان‌هاي گيلان، زنجان و قزوين مشكلات فراواني براي باغداران به وجود آورده است.
در چنين شرايطي انجام روش‌هاي مبارزه غيرشيميايي، تلفيقي و بيولوژي و استفاده از سموم كم‌خطر و كم‌مصرف با آفات گياهي از اهم اهداف و سياست‌هاي سازمان حفظ نباتات كشور است . بنابراين به منظور رديابي كامل سموم در هر يك از مراحل واردات، توليد و توزيع به صورت آنلاين اين سازمان در حال ايجاد يك سيستم هوشمند مانيتورينگ سموم است كه به گفته مهندس فتوحي مطالعات آن نيز انجام شده و بزودي وارد فاز اجرايي مي‌شود.
وي در ادامه با بيان آن كه در راستاي بهينه‌سازي مصرف سموم و توسعه وبه كارگيري روش‌هاي كنترل غيرشيميايي آفات و حفظ محيط‌زيست و توسعه پايدار كشاورزي برنامه‌هايي در دستور كار سازمان حفظ نباتات كشور قرار گرفته است، تاكيد كرد: مهم‌ترين موضوع، ايجاد شبكه‌هاي مراقبت و پيش‌آگاهي بخش غيردولتي و آموزش و ترويج مسائل حفظ نباتات و ساماندهي كلينيك‌هاي گياه‌پزشكي و شركت‌هاي مشاوره‌اي و تسريع در انتقال يافته‌هاي گياه پزشكي و ارتقاي سطح دانايي و مهارت كشاورزان است. در اين راستا حدود 2 ميليون هكتار از مزارع و باغات و گلخانه‌هاي كشور در قالب بيش از 750 كلينيك گياه پزشكي و حدود 4 هزار نفر فارغ‌التحصيل گياه‌پزشك تحت نظارت قرار دارند.
موضوع مهم ديگري كه اهميت فراوان در جهت توليد محصول سالم دارد، توسعه مبارزه غيرشيميايي و بكارگيري مواد و عوامل بيولوژيك در مزارع و باغات و گلخانه‌هاست كه با همكاري تمام محققان و عوامل اجرايي اعم از بخش دولتي و خصوصي در ستاد و استان‌ها در حال انجام است كه طي آن در سال 89 حدود 240 هزار هكتار از اراضي زيركشت 14 محصول زراعي و باغي تحت پوشش مبارزه بيولوژيك قرار گرفته و در حال انجام است.
مديريت كنترل تلفيقي آفات
اگر اين نكته را بپذيريم كه هدف از تلاش بشر در پيشرفت علم و دسترسي به فناوري جديد در زمينه‌هاي مختلف علمي رسيدن به زندگي بهتر و راحت‌تر است، هدف تحقيقات در حوزه كشاورزي و از جمله گياه‌پزشكي نيز تهيه غذاي كافي و سالم براي مردم سراسر جهان محسوب مي‌شود. تهيه غذاي كافي و سالم براي افراد بشر در حال حاضر مشكل جهاني و بسيار مهم است به طوري كه بخش بزرگي از جمعيت جهان بويژه در قاره آفريقا غذاي كافي و لازم براي گذران روزمره خود در اختيار ندارند. اما متاسفانه در كشور ما اگرچه تحقيقات گياه‌پزشكي راهگشاي حل برخي معضلات اساسي موجود است، ولي كاربردي‌كردن دستاوردهاي تحقيقاتي به همكاري تنگاتنگ موسسات اجرايي نياز دارد و نتيجه مطلوب هنگامي به دست مي‌آيد كه كشاورزان و باغداران ما از آموزش كافي براي بهره‌گيري بهتر از دستاوردهاي علمي برخوردار باشند.
در اين ميان به نظر مي‌رسد توجه به افق چشم‌انداز اين حوزه ما را قدري به آينده اميدوارتر مي‌كند چراكه در راستاي ترسيم افق 1404 مبني بر تحقق اهداف دولت و استراتژي مديريت تلفيقي آفات (IPM)، اتخاذ تدابير و شيوه‌هاي مناسب مديريت حفظ و توليد بهينه محصولات كشاورزي در جهت كاهش آفت‌كش‌هاي شيميايي و حفظ صيانت از سلامت محيط‌زيست و جامعه در سند 5 ساله پنجم و در راستاي اهداف كمي برنامه، پيش‌بيني شده 25 درصد از مزارع و باغات و گلخانه‌هاي كشور تحت پوشش مديريت كنترل تلفيقي آفات قرار گيرد.
مهندس رضا فتوحي كه در اولين نشست خبري خود در سمت رئيس سازمان حفظ نباتات كشور اعلام كرده بود به مبارزات بيولوژيك در كشور 5 ميليارد تومان اعتبار اختصاص يافته است، اين بار هم با توجه به گستردگي سطوح مبارزه شيميايي و همچنين لزوم توليد محصول سالم از دانشگاه‌ها و محققان خواسته است با معرفي سموم كم‌دوام و كم‌مصرف با حداقل اثرات زيست محيطي در كميته‌هاي تخصصي سازمان به عنوان بازوي علمي و مشورتي اين سازمان را ياري كنند.
بهاره صفوي / جام جم