به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری ایرنا ، یکم شعبان ، مصادف است با وفات آیه الله شیخ محمد حسن نجفی معروف به صاحب جواهر ، از فقهای نامی شیعه در قرن سیزدهم ،که به سبب تألیف کتاب ' جواهر الکلام ' ، نزد علمای شیعه همواره از احترام بالائی برخوردار بوده است. نگارش کتاب وی که بنا به گفته ی خودش آن را در سن بیست و پنج سالگی آغاز کرده ، سی سال به طول انجامیده است.
بنا به رأی صاحبنظران ، قرن سیزدهمهجری، یکی از قرون پرثمر و پربار علمی و فقهی در جهان اسلام است که شاهد بروز تحولات بزرگ علمی و فقهی بوده و در طی آن شخصیتهای نامداری در فقه و اصول به منصه ظهور آمده اند ، شخصیت هایی همچون آیه الله شیخ محمد حسن نجفی (صاحب جواهر ) در فقه و شیخ مرتضی انصاری (متوفی 1281) در فقه و اصول.
کتاب 'جواهر الکلام' ، شرحی است مبسوط و استدلالی بر کتاب مشهور 'شرایع الاسلام ' از محقق حلّی (متوفی 677 ه.ق) ، و لذا نام کامل آن ' جواهرالکلام فی شرح شرائع الاسلام ' است.
آیه الله شیخ محمد حسن نجفی ، به عنوان فقیهی تکمیل کننده ی حرکت علمی و فقهی ای جدید، که اساس آن توسط علامه وحید بهبهانی در کربلا پایهگذاری گردیده بود، مطرح است. در واقع ، تألیف کتاب جواهر ، رخدادی برخاسته از نشاط اصولیه در فضای نجف و تأثیر گرفته از کوشش های وحید بهبهانی بود. در طی نیم قرن آسایش نسبی ای که در اثر تلاش های بهبهانی بر حوزه سایه افکنده بود ، زمینه ی تألیف آثاری همچون 'کشف الغطاء' از جعفر کاشف الغطاء ، و 'ریاض المسائل' از صاحب ریاض ، برخی آثار میرزای قمی ، هم چنین آثار برادران نراقی (ملا مهدی و ملا احمد نراقی ) فراهم آمد.
در آن زمان که کتاب جواهر در ادامه ی همان روند علمی تولّد یافت ، انتظار می رفت به شرح یکی از آثار نامبرده شده مانند کشف الغطاء بپردازد، اما استقلال رأی نسبی مؤلف آن در گرایش های فقهی ، سبب شد تا وی به شرح یکی از منابع و آثار کلیدی سده های میانی، یعنی شرایع الاسلام ِ محقق حلّی همت گمارد. با تکیه بر همین استقلال ، می توان گفت که وی به نوبه ی خود مقدمه ای بر انتقال از مکتب اصولی وحید و پدید آمدن مکتب شیخ انصاری (1281 ه) ، در نسل پسین بوده است .
بدین ترتیب می توان تألیف جواهر را اوج شکوفایی و ختامی پرارج برای مکتب اصولی وحید و نقطه ی انتقالی برای گذار از این مکتب به مکتب اصولی شیخ انصاری تلقی کرد.
جواهر الکلام ، به سبب برخورداری از جامعیت تحلیل و نقل ، توانست در طی یک و نیم سده ی اخیر ، نقشی مکمل برای آثار شیخ انصاری ایفاء کند. پرهیز صاحب جواهر از شذوذ و پایداری در تبعیت از قول ِ مشهور ، تا حدی است که به 'لسان المشهور' شهرت یافته است.
در میان متأخران ، رجوع به کتاب 'وسائل ' به عنوان یک منبع روایی ، و رجوع به 'جواهر ' به عنوان یک منبع تحلیلیِ جامع اقوال و اجماعات و استدلالات فقهاء، دو منبع مهم جهت استنباط محسوب می شوند .
حضرت آیه العظمی خامنه ای ، رهبر معظّم انقلاب ، درباره ی اهمیّت جایگاه فقه جواهری می فرمایند :
'فقه جواهری، فقه صاحب جواهر ، به معنای دقّت و اتقان کامل در قواعد فقهی و استنتاج منظم فروع از همان قواعدی است که در فقه و اصول مشخص شده است. این فقاهت، دو رکن دارد، که رکن اول آن، اصول معتدل و قوی و آگاه به همه ی جوانب استنباط است، و رکن دوم، تطور فقه میباشد و همان چیزی است که امام در معنای اجتهاد و مجتهد و فقیه می فرمودند و تأکید داشتند که مجتهد و فقیه باید با دید باز بتواند استفهام ها و سؤال های زمانه را بشناسد. صاحب جواهر ، مظهر یک فقیه مقید به مقررات فقاهت و قواعد اصولی و فقهی است که از موازین رایج فقهی به هیچ وجه تخطی ندارد. فقه سنتی ما خود پویاست و از آنجا که بر مبنای اجتهاد است مشکلات را علاج و حوادث واقعه را پاسخ می دهد. (وی ) با آن همه دقّت و تحقیق، به تنهایی یک دایره المعارف در حقوق اسلامی پدیدآورده است . این، به معجزه اشبه است.'
بطور کلی ویژگی های این اثر را می توان اینگونه بیان نمود:
1- جامعیت در بیان اقوال و ادله ی همه فقهاء
2- تعدد ابواب فقهی ، به نحوی که همه موضوعات فقهی دیگر منابع را در بر دارد.
3- بکارگیری اسلوب و شیوه ای یک دست در طی سال ها تدوین و نگارش
4- آسان کردن دسترسی مخاطب به همه ی ابواب فقهی و فراهم آوردن سهولت در استنباط احکام الهی
صاحب جواهر، از استادانی مانند کاشف الغطاء و شاگرد وی ، سید جواد ، مؤلف 'مفتاح الکرامه' بهره برد و خود نیز شاگردان زیادی را در نجف تربیت کرد. از شیخ محمد حسن نجفی ، آثار دیگری مانند رسالة فی الزکاة والخمس، هدایة الناسکین: رساله ای درباره حج، باقی مانده است. وی در اوایل جلوس ناصرالدین شاه ، مرجعیتی عامه یافت و در یکم شعبان سال 1266 هجری در سن 66 سالگی وفات یافت.
منابع :
مقاله ی جواهر الکلام ، دایره المعارف بزرگ اسلامی ، جلد 18 ، زیر نظر سید کاظم موسوی بجنوردی
جواهر الکلام فی ثوبه الجدید، ج 1، مؤسسه دائره معارف الفقه الاسلامی
صاحب جواهر (فقیه جاودانه )، تألیف ابراهیم اسلامی ، سازمان تبلیغات اسلامی