جام جم آنلاين: با توجه به نياز جامعه كنوني ايران در ارتقاي سطح معرفتي و اخلاقي، پرداختن به اين موضوع (احيا و زنده نگه داشتن مفاهيم ديني و ارزش‌هاي اخلاقي) بسيار حائز اهميت است؛ بنابراين در اين راستا با مطالعه در حوزه رسانه مي‌توان به اين نتيجه رسيد كه براي ارتقاي سطح ديني و معرفتي جامعه بايد به نحو مطلوب از تصوير استفاده كرد.
تصوير يكي از ابزارهاي قدرتمند و تاثيرگذار در جهان امروز است؛ البته براي توليد يك كار معارفي تصويري جذاب هم بايد از ساختارهاي متنوع در جهت تبيين و ارائه مفاهيم ديني بهره برد تا از اين طريق بتوان مخاطبان بيشتري را جذب چنين برنامه‌هايي كرد.
بنابراين برنامه‌سازان معارفي بايد تلاش كنند از ساختارهاي متنوع در اين گونه آثار بهره ببرند، چرا كه گاهي شاهد رويه ثابت در ساخت برنامه‌هاي معارفي هستيم و برنامه‌هاي معارفي تلويزيون به سمت پرسش و پاسخ صرف رفته و كمتر از جذابيت‌هاي تصويري در آنها استفاده مي‌شود. به همين دليل به سراغ مدير گروه معارف، چند تهيه‌كننده و مجري رفتيم و اين سوال را از آنها پرسيده‌ايم كه چگونه مي‌توان يك برنامه معارفي خلاقانه براي تلويزيون توليد كرد؟
عدم مشاركت جوانان در برنامه‌هاي معارفي
ابوالفضل صالحي، تهيه‌كننده برنامه پرسش و پاسخ ديني در پاسخ به اين سوال كه چرا استفاده از جذابيت‌هاي تصويري در برنامه‌هاي معارفي تلويزيوني كم است و اين برنامه‌ها معمولا شبيه برنامه‌هاي راديويي هستند به «جام‌جم» گفت: اين مساله دلايل مختلف دارد. ابتدا متن اهميت دارد. ما بايد محتواي مناسب داشته باشيم تا بعد به ساختار فكر كنيم؛ البته مي‌توان از قالب‌هايي مثل انيميشن يا نمايش هم در اين كارها استفاده كرد، اما قبول كنيد چنين قالب‌هايي گران است و نيازمند هزينه‌هاي بالاست. از سوي ديگر بايد محتواي مناسبي هم براي چنين قالب‌هايي تامين كرد. در مجموع چنين توليداتي زمانبر است و هزينه بالا مي‌طلبد.
اين تهيه‌كننده در ادامه افزود: گاهي گنجاندن برخي بخش‌ها در برنامه‌هاي معارفي جواب نمي‌دهد. به عنوان مثال گزارش‌هاي مردمي در برنامه ما خيلي جذابيت نداشت به همين دليل بعد از مدتي آن را حذف كرديم.
وي با اشاره به نقش دانشكده صدا و سيماي قم براي رفع چنين مشكلي در برنامه‌هاي معارفي گفت: معتقدم دانشكده صدا و سيماي قم مي‌تواند در اين باره نقش موثري داشته باشد. بايد از فارغ‌التحصيلان خوب اين دانشكده استفاده كرد. يكي از مشكلات به عدم توانمندي و اشراف تهيه‌كنندگان به موضوع‌هاي معارفي برمي‌گردد. تا زماني كه برنامه‌ساز خودش آگاهي نداشته باشد، نمي‌تواند مباحث معارفي را به شكل جذاب به بيننده ارائه كند.
صالحي گفت: معتقدم در برنامه‌هاي پرسش و پاسخ ديني بايد از مشاركت مخاطب هم استفاده كنيم؛ يعني آنها هم در استوديو حضور داشته باشند و شبهات‌شان را در زمينه مباحث معارفي مطرح كنند. عدم مشاركت جوانان در برنامه‌هاي معارفي احساس مي‌شود و جاي آنها در چنين برنامه‌هايي خالي است.
اين تهيه‌كننده با اشاره به مخاطبان خارج از كشور افزود: آنها بيشتر در تيررس دشمنان هستند؛ بنابراين ما بايد برنامه‌هاي معارفي متنوعي براي آنها توليد كنيم. من پيشنهاد مي‌كنم نقش دانشكده صدا و سيماي قم براي شناسايي كارشناسان و تهيه‌كنندگان نخبه پررنگ‌تر شود؛ البته بايد كارشناساني را شناسايي كنيم كه بيان رسانه‌اي خوبي هم داشته باشند.
نيازمند فرم‌هاي خلاقانه هستيم
عبدالله رضايي، مدير گروه معارف شبكه الكوثر درباره نبود ساختارهاي متنوع در برنامه‌هاي معارفي به «جام‌جم» گفت: گاهي نگاه نكته‌سنج و تيزبين باعث مي‌شود تهيه‌كنندگان در نوع انتخاب فرم براي بيان محتوا دچار مشكل شوند.
مدير گروه معارف شبكه الكوثر در ادامه افزود: خداوند در قرآن از كلمه استفاده كرده است؛ بنابراين كلمه اهميت ويژه‌اي در بيان اهداف دارد، اما در كارهاي تصويري متاسفانه در روند شتابان تبديل كلام به تصوير نتوانسته‌ايم عمق كلام را به زبان تصويري بيان كنيم. حقايق زندگي و راه‌هاي رسيدن به سعادت را بايد با فرم‌هاي مختلف ارائه كرد، بنابراين افرادي كه وارد مسائل معارفي و توليد برنامه مي‌شوند بايد نگاه تيزبينانه‌اي داشته باشند و از خلاقيت براي بيان اين مفاهيم استفاده كنند.
وي با اشاره به اين‌كه گاهي مناسبتي نگاه كردن به دين به مشكلاتي منجر مي‌شود، گفت: بايد هميشه زمان‌هاي مناسب را در جدول پخش به برنامه‌هاي معارفي اختصاص داد؛ اما در عمل گاهي شاهد هستيم نگاه مناسبتي به مباحث معارفي مي‌شود. بايد براي پرداخت به مفاهيم دين از فرم‌هاي جديد بهره برد. برنامه‌هاي معارفي نبايد صرفا مناسبتي باشد و فقط در ولادت و شهادت ائمه شاهد چنين برنامه‌هايي باشيم.
هاشم‌زاده: دليل اين‌كه گاهي شاهد يكنواختي در برنامه‌هاي معارفي هستيم به اين خاطر است كه مدل‌هاي مختلف گفت‌وگو را در اين برنامه‌ها تجربه نمي‌كنيم و سهم مخاطب را در برنامه‌هاي معارفي فقط به نشستن پاي تلويزيون قرار داده‌ايم. در حالي كه بايد سهم بيشتري براي مخاطبان در نظر بگيريم
رضايي عنوان كرد: پرداخت صحيح به مباحث معارفي بازگوكننده سبك زندگي ديني است. بايد با ظرافت به مباحث ديني بپردازيم. كم بودن گفتمان در برنامه‌سازي و عدم پژوهش‌هاي ديني باعث شده ناخواسته جلوي خلاقيت و ارائه محتواهاي اصيل در حوزه برنامه‌هاي معارفي گرفته شود. از طرفي آشنا نبودن برخي مديران به مباحث عميق ديني و عدم تربيت كادر توليد در اين حوزه منجر به نگاه ويتريني به برنامه‌هاي معارفي شده است.
وي گفت: اين مساله منجر به دامن زدن به قشري‌گرايي به دين به عنوان بخشي از زندگي شده كه غرب و سكولاريسم اين نگاه را بعد از رنسانس به عنوان نگاه غالب ارائه كرده است. اين خطري است كه ناخودآگاه ما نيز دچار آن شده‌ايم.
مدير گروه معارف شبكه الكوثر اشاره كرد: ساختار نامناسب، سنت‌گرايي در خطاب ديني و عدم تبيين يك گفتمان رسانه‌اي در ارائه دين باعث شده برنامه‌هاي ديني به برنامه‌هاي آنتن‌پركن تبديل شود. استفاده از عناصر صداقت در ارائه مطالب، گزيده گويي، اجماع در حوزه محتوا، الگوگيري از طبيعت و جلوگيري از عناصر تكرار شونده در فرم‌هاي تلويزيون و امثال اين مي‌تواند دستمايه توليدكنندگان برنامه‌هاي ديني تلويزيون باشد.
رضايي در ادامه افزود: تقويت مراكز تربيت دانش‌آموختگان همچون دانشكده صدا و سيماي قم، نگاه كاربردي‌تر به پژوهش‌هاي مركز پژوهش‌هاي اسلامي صدا و سيما، مركز تحقيقات صدا و سيما و تعامل با حوزه علميه جزو راهكارهايي است كه مي‌توان استفاده كرد.
قالب مستند بهترين ابزار
سيدمحمدحسين هاشمي، تهيه‌كننده مستند «سفيران هدايت» در پاسخ به اين پرسش كه چرا گاهي برنامه‌هاي معارفي تلويزيون ساختار راديويي پيدا مي‌كند به «جام‌جم» گفت: استفاده مستقيم از كارشناسان مذهبي باعث چنين مساله‌اي شده است. معتقدم يكي از ابزارهاي مناسب براي رهايي از ساختارهاي يكنواخت برنامه‌هاي معارفي بهره بردن از قالب مستند است. مي‌توان مستندهاي جذاب توليد كرد كه مورد توجه مردم قرار بگيرد.
وي در ادامه افزود: ما به عنوان برنامه‌ساز وظيفه داريم طرح‌هاي مختلف براي توليد برنامه‌هاي معارفي داشته باشيم به گونه‌اي كه مخاطب احساس كند برنامه از جنس زندگي است و برايش قابل لمس است.
اين تهيه‌كننده در پاسخ به اين سوال كه چرا تهيه‌كنندگان برنامه‌هاي معارفي كمتر به سمت توليد برنامه‌هايي با ساختار و قالب نو مي‌روند، توضيح داد: به هر حال برخي كمتر حاضر مي‌شوند شرايط دشوار را براي توليد يك كار خوب تحمل كنند. به همين دليل اكثر برنامه‌ها در استوديو و در يك دكور محدود توليد مي‌شود.
در يك برنامه تركيبي ـ معارفي مي‌توان از آيتم‌هاي متنوع بهره برد تا براي مخاطبان جذابيت لازم را داشته باشد. ما براي توليد برنامه‌هاي معارفي تلاش مي‌كنیم به استان‌هاي مختلف برويم تا برنامه‌اي توليد كنيم كه مورد استفاده همه مردم ايران باشد.
هاشمي با اشاره به اين‌كه برنامه‌سازان معارفي بايد از مشاركت مردم در برنامه استفاده كنند، گفت: يكي ديگر از راهكارها در اين زمينه درگير كردن مردم در برنامه است. به عنوان مثال با قرار دادن مسابقه يا گزارش مي‌توانيم مردم را در برنامه‌هاي معارفي سهيم كنيم. همچنين برنامه‌سازان مي‌توانند از پژوهش‌هاي مركز پژوهش صدا و سيما استفاده كنند تا برنامه‌اي با محتواي غني توليد كنند.
روحانيون، معلمان فرهنگي و معارفي جامعه
سيدكمال هاشم‌زاده، مجري برنامه‌هاي معارفي در پاسخ به اين سوال كه چرا در برنامه‌هاي معارفي كمتر شاهد استفاده از ساختارهاي متنوع هستيم به «جام‌جم» گفت: من با صحبت شما موافق هستم، اما ما در برنامه در «آستان خورشيد» در ايام محرم به كربلا رفتيم و گزارش‌هاي مستند و مردمي براي پخش در برنامه تهيه كرديم. در واقع گزارش‌هاي برنامه را به يك مكان محدود نكرديم.
وي در ادامه افزود: معتقدم كارشناسان مذهبي اعم از روحانيون و پژوهشگران معلمان فرهنگي و معارفي جامعه هستند. دليل اين‌كه گاهي شاهد يكنواختي در برنامه‌هاي معارفي هستيم به اين خاطر است كه مدل‌هاي مختلف گفت‌وگو را در اين برنامه‌ها تجربه نمي‌كنيم و سهم مخاطب را در برنامه‌هاي معارفي فقط به نشستن پاي تلويزيون قرار داده‌ايم. در حالي كه بايد سهم بيشتري براي مخاطبان در نظر بگيريم.
هاشم‌زاده با اشاره به مخاطبان برنامه‌هاي ديني تلويزيون گفت: ما مي‌توانيم فقط برنامه را به استوديو محدود نكنيم. مسلما قالب به محتوا كمك مي‌كند تا برنامه مورد استفاده مردم قرار بگيرد. از سوي ديگر پرسش و پاسخ در برنامه‌هاي معارفي با حضور مردم را مي‌توان متناسب با ماموريت هر شبكه توليد كرد.
وي عنوان كرد: به عنوان مثال براي برنامه‌هاي معارفي شبكه چهار مي‌توان از دانشگاه استفاده كرد و براي شبكه قرآن از حوزه علميه بهره برد. معتقدم اين كار در همه شبكه‌ها شدني است. بايد قبول كرد استوديو حتي اگر بهترين دكور را داشته باشد، اما تا زماني كه سهمي براي مخاطب در نظر نگيريم خيلي نمي‌توانيم به نتيجه اميدوار باشيم.
اين مجري درباره اين‌كه چرا از كارشناسان يكنواخت در برنامه‌هاي مذهبي استفاده مي‌شود، توضيح داد: اين مساله را قبول دارم؛ اما در سال‌هاي اخير بويژه از دو سال قبل كارشناسان مختلف وارد برنامه شده‌اند، اما باز هم جا داريم كه از كارشناسان مختلف استفاده كنيم. يكي از مشكلاتي كه در اين راه وجود دارد اين است كه برخي كارشناسان با وجود اين‌كه اطلاعات خوبي دارند، اما زبان رسانه را نمي‌شناسند، ولي اين مساله هم قابل حل است و مي‌توان دوره‌هاي آموزشي لازم را براي آنها گذشت.
هاشم‌زاده در ادامه گفت: معتقدم مي‌توان با هماهنگي با مدير گروه و شبكه از حضور كارشناسان مذهبي استفاده كرد. تعداد كارشناسان نخبه كم نيست و مي‌توانيم از آنها استفاده كنيم؛ البته بايد از كارشناساني بهره برد كه فارغ از جريان‌هاي سياسي هستند. اگر مديران دست برنامه‌سازان را باز بگذارند و ميدان بيشتري در اختيار آنها قرار بدهند، مسلما مي‌توان به نتايج مفيدي دست پيد اكرد.
وي اشاره كرد: من اعتقاد به چند صدايي و رنگ‌آميزي مناسب در برنامه‌هاي معارفي دارم. معتقدم اگر سهم بيشتري براي مخاطبان در نظر بگيريم و از ساختارهاي متنوع بهره ببريم، حتما برنامه‌هاي معارفي با استقبال زيادي روبه‌رو مي‌شود.
فاطمه عودباشي / گروه راديو و تلويزيون