نگاهي به تاريخ 88 ساله سربازي در ايران

زماني براي مرد شدن

جام جم آنلاين: سال‌ها پيش وقتي ناپلئون بناپارت فرانسوي خدمت سربازي را بنيانگذاري كرد، شايد حتي فكرش را هم نمي‌كرد كه حالا با گذشت چند قرن از آن روزها قانون خدمت سربازي در بيش از 90 كشور جهان همچنان درحال اجرا باشد.


بسياري از آموزش‌هاي نظامي خدمت سربازي از جنگ سرنيزه گرفته تا قدم‌رو، به جامانده از تعاليم دوره ناپلئون است.

هرچند فرانسه به‌عنوان پايه‌گذار قانون سربازگيري سال 2001 خدمت سربازي را به‌طور كامل لغو كرد و بسياري از كشورهاي جهان نيز بتدريج تغييراتي در نحوه و مدت زمان خدمت سربازي اعمال كردند، اما با وجود اين هم اكنون قانون خدمت سربازي در بيش از 90 كشور دنيا با تفاوت‌هايي از يكديگر در حال اجراست.

سربازي در ايران قدمتي هشتادوهشت ساله دارد. قانون خدمت اجباري سربازي را رضاشاه به ايران آورد. او كه مي‌خواست ارتش‌هاي قبيله‌اي و عشيره‌اي را حذف کند در اقدامي تقليدي از کشور‌هاي اروپايي، قانون نظام وظيفه عمومي (سربازي) را با وجود مخالفت‌هايي كه ازسوي ملاكان بزرگ آن زمان وجود داشت، سال 1303 در مجلس به تصويب رساند.

به اين ترتيب اعزام به خدمت فرزندان ذكور بالاي 21‌سال خانواده، بر اساس قانون نظام وظيفه‌ عمومي مصوب مجلس از شانزدهم خرداد 1304 در ايران اجباري شد.

اداره سربازگيري سابق از بيست و هشتم بهمن همان سال به «دايره نـظام اجباري» تبديل شد. دايره‌ نظام اجباري نيز سال 1305 به اداره نظام اجباري تغيير نام داد؛ اما اين اداره نيز به تبعيت از اوضاع كشور در آن زمان ثبات چنداني نداشت و در پانزدهم خرداد 1307 به اداره نظام وظيفه عمومي تغيير نام داد.

قانون نظام وظيفه عمومي سال 1317 جايگزين قانون مصوب سال 1304 شد كه البته پس از آن نيز تغييراتي در سازمان اداره و افزايش نواحي و حوزه‌هاي آن روي داد، به‌طوري كه سال 1313 تعداد حوزه‌هاي سربازگيري به 17 منطقه افزايش يافت.

هرچند قانون نظام وظيفه عمومي از زمان تصويب تاكنون فراز و نشيب‌هاي گوناگوني را پشت سر گذاشته است، اما به گواه تاريخ مردان زيادي طي اين 88 سال با پوشيدن لباس مقدس سربازي، جان خود را براي دفاع از اين مرز و بوم و آرمان‌هاي كشورمان تقديم كرده‌اند.

خدمت سربازي در ايران در عمر هشتادوهشت ساله خود نام‌هاي مختلفي مانند محافظ، گارد جاويدان، ياران فناناپذير، قزلباش، قواي‌محلي، تفنگچي‌لر، قوللر، نسقچي‌لر، سپاهيان‌ايلات و قواي ولايتي به خود گرفته است، اما نكته مهم در اين ميان ضرورت خدمت سربازي و به اصطلاح سربازگيري بوده كه همواره بر آن تاكيد مي‌شده است.

سال 1335 امور سربازگيري از ارتش منفك و به وزارت كشور واگذار شد؛ اما اجراي اين قانون به‌دليل آمادگي نداشتن وزارت كشور تا مهر 1341 به تعويق افتاد و سرانجام از بيست‌ونهم اسفند 1343 امور نظام‌ وظيفه به ژاندارمري كل كشور محول شد.

در سي‌ام دي 1344 نيز لايحه قانوني انتقال افسران و درجه‌داران و اموال نظام‌ وظيفه به ژاندارمري كشور به‌تصويب مجلس رسيد كه از اين تاريخ به بعد اداره كل مركزي به نام اداره وظيفه عمومي خوانده شد.

اين قانون تا پيروزي انقلاب اسلامي تغيير چنداني نكرد؛ اما پس از آن مطابق با تغييرات سازماني و تشكيلاتي و متناسب با اوضاع جامعه آن زمان تغييراتي نيز در قوانين و مقررات سربازي به وجود آمد كه با برخورداري از تجربيات گذشته و ملاحظه شرايط به‌ سر بردن كشور در ايام جنگ تحميلي با عراق، قانون خدمت سربازي مشتمل بر 67 ماده و 57 تبصره در جلسه بيست و نهم مهر 1363در مجلس شوراي اسلامي تصويب و در هشتم آبان همان سال به تائيد شوراي نگهبان رسيد.

اما سرانجام پس از حدود 27 سال اصلاح موادي از قانون خدمت وظيفه عمومي با هدف توانمندسازي، رشد و تعالي، بالندگي و ارتقاي منزلت اجتماعي، خوشايندسازي و بهبود شرايط خدمت سربازان در بيست و دوم آبان 90 به تصويب مجلس هشتم رسيد و پس از تائيد شوراي نگهبان حدود 20 روز بعد از سوي رئيس‌جمهور ابلاغ شد.

هم اكنون خدمت وظيفه عمومي در ايران ۳۰ سال است که به چهار دوره تقسيم مي‌شود: خدمت دوره ضرورت (۲ سال)، دوره احتياط (۸ سال)، دوره ذخيره اول (۱۰ سال) و دوره ذخيره دوم (۱۰ سال) ؛ اما در زمان صلح فقط هر فرد ذكور ايراني بايد دوره دو ساله ضرورت را كه به تشخيص شوراي عالي دفاع در صورت وجود مشمول مازاد مي‌توان مدت آن را تا 18 ماه كاهش داد، بگذراند.

به اين ترتيب هم‌اکنون طول خدمت وظيفه در ايران ۲۱ماه است؛ اما خدمت در مناطق محروم ۲۰ ماه و در مناطق مرزي ۱۹ ماه است.

بر اساس اعلام ستاد کل نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران در ارديبهشت ۱۳۸۸ از طول خدمت افرادي که داراي مدرک کارشناسي، کارشناسي ارشد، دکتري و دکتري تخصصي هستند به ترتيب يك، دو، سه و چهار ماه کسر مي‌شود.

سال ۹۰ نيز کسري هاي مربوط به مقطع تحصيلي و جبهه رفتن پدر حذف شد و خدمت وظيفه از ۱۸ ماه به ۲۱ماه افزايش يافت.

قانون به حکومت اجازه مي‌دهد طبقاتي از کارکنان وظيفه‌اي که خدمت دوره ضرورت را به پايان برده‌اند براي تجديد يا تکميل آموزش نظامي فراخوان بدهد.

قانوني با 12 بار تغيير


قانون نظام وظيفه عمومي كشورمان در عمر هشتادوهشت ساله خود در دوره هاي مختلف بنا به مقتضيات زماني جامعه 12 بار دستخوش تغييرات اساسي و حذف و اضافاتي شده است.

اين قانون در سال‌هاي 1304، 1310، 1317، 1322، 1324، 1334، 1342، 1343 و 1347 بنا به ضرورت تغييراتي كرد و سرانجام سال 1350 قانون خدمت وظيفه عمومي که نسبت به ادوار گذشته، قانون جامع‌تري بود به‌تصويب مجلس شوراي ملي رسيد.

برخي تغييرات مهم در قانون جديد

قانون خدمت وظيفه عمومي که هم اكنون در حال اجراست 92 ماده دارد که 26 ماده آن مربوط به قانون سال 63 است و تغييري پيدا نکرده، اما 36 ماده اصلاحي و 30ماده الحاقي دارد که با اين وضعيت قانون خدمت وظيفه عمومي با تغييرات حدود 70 درصدي‌ نسبت به سال 1363 مواجه شده است.

از آنجا كه اشاره به تمام تغييرات و اصلاحات با ذكر جزئيات در اين گزارش نمي‌گنجد، تلاش مي‌كنيم به نمونه‌هايي از مهم‌ترين موارد در قانون خدمت نظام وظيفه عمومي مصوب سال 1390 را به اختصار بپردازيم.

مدت سربازي همچنان 24 ماه

مدت خدمت دوره ضرورت در قانون جديد مانند قانون سابق 24 ماه تعيين ‌شده است و در صورتي که مشمولان مازاد يا کمتر از تعداد مورد نياز باشند، ستاد کل نيروهاي مسلح با کسب اجازه از فرماندهي معظم کل قوا اين مدت را به کمتر يا بيشتر تغيير مي‌دهد.

تغييراتي در شرايط معافيت

در قانون جديد خدمت نظام وظيفه عمومي بيشتر تغييرات در بخش معافيت کفالت رخ داده است، به‌عنوان مثال در معافيت کفالت پدر، نيازمندي پدر به مراقبت به دليل بيماري يا نقص عضو يا کهولت سن در قانون تصريح شده است، در حالي که اين شرط در قانون سابق نبود، بلکه در آيين‌نامه اجرايي ذکر شده بود.

در معافيت کفالت جد و جده، وجود فرزند پدر بزرگ و مادر‌بزرگ اعم از دختر و پسر مانع معافيت است، در حالي که در مقررات سابق فقط وجود فرزند پسر مانع بود.

معافيت‌هاي جديد

در قانون جديد سه مورد ديگر شامل معافيت مشمولي که همسرش فوت کرده و از او داراي فرزند صغير بوده تا زماني که ازدواج مجدد نکرده است، معافيت مشمولي که همسرش بعد از ازدواج معلول شده و نيازمند مراقبت باشد و معافيت يکي از فرزندان يا يکي از برادران سربازي که هنگام خدمت سربازي فوت کرده باشد، اضافه شده است. همچنين دامنه معافيت مددجويان و معافيت فرزندان ايثارگران نيز با رعايت شروطي از نظر کمي افزايش پيدا كرده است.

تسهيلات ويژه براي سربازان

افزايش حقوق و مزايا، حق عائله‌مندي براي سربازان متأهل، افزايش امکانات زيست، خوراک، پوشاک و بهداشت و درمان، پيش‌بيني فوق‌العاده مناطق عملياتي و مناطق محروم و بد آب و هوا، پرداخت مستمري به خانواده تحت تکفل سربازان، پوشش بيمه درماني و بيمه عمر و حوادث از جمله مواردي است كه در قانون جديد خدمت سربازي بر آن تاكيد شده است.

مسئولان كشوري و بخصوص مسئولان سازمان نظام وظيفه عمومي مي‌گويند هدفشان از آخرين اصلاحات و بازنگري‌ها در قانون خدمت نظام وظيفه خوشايندسازي خدمت سربازي در ابعاد مختلف است. اين که شرايطي فراهم شود تا همه جوانان با اشتياق و علاقه‌مندي به خدمت مقدس سربازي بروند و جامعه نيز نگاه و رويکرد مثبت‌تري نسبت به خدمت سربازي داشته‌باشد.

پوران محمدي / گروه جامعه