خبرگزاری مهر گروه دین و اندیشه: در اسلام، دانش از ارزش وافری برخوردار است و بدین سبب بالبداهه عالم و جاهل یکسان نیستند. بلکه خداوند مقام دانشمندان را به مراتب والاتر قرار داده است.
تربیت فرزندان، از اولین امور مهم خانه، مدرسه و جامعه است. همه این عوامل در تربیت فرزندان به سمت مثبت یا منفی دخالت دارند، اما حقیقت آن است که تأثیر محیط خانه و خانواده از میان این عوامل، به شکلی چشمگیر در تربیت و به خصوص در تربیت دینی فرزندان افزون‏تر است، به گونه‏ای که باید آن را از دوعامل دیگر ممتاز ساخت.

قرآن کریم در حالی که تغییر وضعیت یک قوم و ملت را به تغییر درونی تک تک اعضای آن قوم و جامعه توسط خودشان وابسته کرده است، خانواده را به منزله واحدی تربیتی که در آن سرپرست خانواده مسئول تربیت و اعضای خانواده متربیان وی هستند، پذیرفته است« ای کسانی که ایمان آورده‏اید، خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‏ها و سنگ‏هاست، حفظ کنید».

والدین نقش خود را از طریق ارتباط‏های کلامی، القای باورهای مذهبی و معنوی و همچنین رفتارهای مذهبی ایفا می‎کنند. تحقیقات نشان می‏دهد خانواده‏ها با انجام اعمال مذهبی مثل دعا کردن، باز گفتن نام خدا در هنگام غذاخوردن، دادن خیرات، دستگیری از فقرا و رعایت اخلاق، می‎توانند موجب رشد و بالندگی معنوی کودکان شوند.

انجام مناسک و شعائر مذهبی نیز، بذر معنویت را در دل کودکان و نوجوانان می‏افشاند. اسلام سرشار از شعائر و مناسک سودمندی است، که مردم برای نزدیکی به خدا در وضعیتی خاص انجام می‎دهند، مناسکی چون نمازهای یومیه، زیارت خانه خدا، روزه گرفتن و... بحث‏های آزاد خانوادگی در مورد مسائل مذهبی، در درک کودکان از مفاهیم معنوی تأثیر بسزایی دارد. از مسائلی که می‎تواند به رشد مذهبی کودک در خانواده کمک کند، نقل داستان‏ها و روایت‏های مذهبی است.

اصولاً کودکان داستان‏ها را دوست دارند و والدین می‏توانند مفاهیم مذهبی را از طریق روایت‏ها و داستان‏های جذاب آموزش بدهند. بدین ترتیب، پژوهشگران همسو با اسلام، خانواده را اساسی‏ترین بستر شکل‏‎گیری باورهای مذهبی و معنوی می‏دانند و بر این نکته تأکید دارند که بیشتر این باورها از دوران کودکی و در کانون خانواده ریشه می‎گیرد.

فطرت‎گرایی

بخش اصلی هدف تعلیم و تربیت اسلامی، شکوفایی فطریات انسان است. در این نظام، شکوفایی هدفی است برای همه انسان‏ها. همه می‎توانند به شکوفایی دست یازند. انسان‎ها برای شکوفا شدن، باید خود را کشف کنند؛ بفهمند که چه ویژگی‏ها و طبیعتی دارند و اینکه چه می‎توانند بشوند. قدم اول در این راه، باور داشتن جنبه‏های ذاتی و پنهانی وجود آدمی است. قدم دوم این است که به انسان یاد داده شود که چگونه هویت خود را باز شناسد، چگونه خویش را شکوفا سازد، برای شکوفایی چه چیز مفید و چه چیز تضعیف کننده و آلوده ساز آن است، چه چیز را انتخاب کند و چه چیز را نادیده انگارد، چه چیز را انجام دهد و از چه چیز دوری جوید.

یکی از تدابیر الهی در مورد انسان‏ها این است که خداوند آنها را بر اساس فطرت الهی آفریده است. فطرت الهی با شالوده وجود آدمی در انطباق کامل است. گفت‏وگو از فطرت الهی، گفت‎وگو از محوری‏ترین و ثابت‏ترین بعد دینی وجود انسان است.

فطرت‏گرایی و همسویی با فطرت، اصل مسلم تعلیم و تربیت دینی است و همه تدابیر، برنامه‏ها، اهداف و تحقیقات تربیت دینی باید بر پایه فطرت پی‏ریزی شوند، زیرا خداوند، آدمی را بر این بنیاد خواسته و سرشته و پرورش و رشد و کمال او را از این راه ممکن دانسته است.

گزیده محوری

یکی از محورهای تربیتی، محتوای آن است که باید به آن توجه کرد. محتوای تربیت است که به متربیان آموخته و از آنان خواسته می‏شود ذهن و رفتار خود را با آن تطبیق دهند.

در اسلام، دانش از ارزش وافری برخوردار است و بدین سبب بالبداهه عالم و جاهل یکسان نیستند. بلکه خداوند مقام دانشمندان را به مراتب والاتر قرار داده است. اما این سخن لزوما به معنای شایستگی هرنوع علم برای تعلیم و تعلم و یا جایگاه والای هر فرد دانش آموخته نیست.

بنابر دستور دینی، محدوده‏ای از علوم، خارج از دامنه تعلیم و تعلم مجاز قراردارد و نه تنها آموزش آنها رجحانی ندارد بلکه یاد دادن و یادگرفتن آنها نیز نهی شده است.

تا اینجا دانستیم در آموزش علوم، خواه علوم دینی و خواه علوم غیردینی، ملاکی دیگر نیز لازم است؛ در آموزش علوم باید به بخش مفید آن پرداخت و از قسمت‎های غیر سودمند آن برای حفظ آمادگی آموزش و به دلیل محدودیت عمر آدمی پرهیز کرد. اما از نظر اسلام، موضوع در اینجا ختم نمی‏شود، بلکه همان گونه که بین سودمند و غیرسودمند، باید سودمند را برگزید؛ بین سودمند و سودمندتر نیز باید سودمندتر را انتخاب کرد، تا با تابیدن نورعلم و روشن شدن ضمیر آدمی، گوهر وجودی انسان نمایان شود.

سودمند بودن و یا سودمندتر بودن، از طریق رعایت امور ریز و درشت فراوانی حاصل می‎شود. روایت کتاب نزهه الناظر و تنبیه الخاطر رهنمودی کلی برای این مسئله ارائه کرده است. راه دیگر برای تحصیل دانش سودمندتر اینکه باید محتوای آموزش، مطابق نیازها و اقتضائات سنی و جنسیتی متربیان گزینش و تنظیم شود. جوانان نیازها و پرسش‏هایی غیر از معماها و مشکلات بزرگسالان دارند. دختران مسائل و اقتضائاتی متفاوت با انگیزه‏ها و خواست‏های پسران دارند. در یک نظام آموزشی پیشرفته، محتوا با مخاطب هماهنگ و گزینش می‏شود.

نتیجه گیری

در جمع بندی باید گفت:محتوای آموزش دینی افزون بر اینکه باید بر پایه باورها و اصول مسلم مکتبی تنظیم شود، باید گزینش نیز بشود. حسن ختام، سیره امام علی(ع) را در گزینش مطالب عبرت‏آموزاز میان انبوهی از وقایع تاریخی، برای آموزش به فرزندش در اینجا باز گو می‎کنیم. دقت امام در این اقدام و تأکیدشان در اعلام ان، شایان توجه است، باشد که الگویی فراموش نشدنی برای ما باشد.

پسرکم، گرچه عمر من همزمان با عمر گذشتگان نبوده است، در کارهای آنان نظر افکنده‏ام و در تاریخشان با دقت فکر و در آثارشان سیرکرده‏ام، تا جایی که از کثرت اطلاع، مانند یکی از آنان به حساب آمدم. اخباری که از گذشتگان دریافت داشته‏ام، به قدری مرا به وضع آنان آگاه کرده است، که گویی خود شخصاً با اولین تا آخرین آنها زندگی کرده‏ام و جریان امورشان را از نزدیک دیده‏ام.

بر اثر تعمق در تاریخ آنان، روشنی و تیرگی کارشان را شناختم و سود و زیان اعمالشان را تشخیص دادم. سپس مجموع اطلاعات تارخی خود را غربال کردم؛ آنچه مفید و آموزنده بود و در اختیار تو گذاردم و فقط مطالب زیبا و وقایع دلپذیر را برای تو برگزیدم و ذهنت را از قضایای مجهول و بی فایده که اثر علمی و عملی ندارد، برکنار نگاه داشتم.(نهج البلاغه نامه 31)
..................................
مقاله از نشریه پرونده موضوعی« اصول تربیت دینی از منظر ایات و روایات» نوشته علی اکبر زهره کاشانی