جام جم آنلاين: شب‌ها بيدارند و روزها خواب، بعضي‌ها روزها هم كار مي‌كنند تا چرخ زندگي را بچرخانند، غافل از اين كه سلامت‌شان را به‌خطر انداخته‌اند.
شب‌كاري در بعضي حرفه‌ها ضروري است؛ مثلا كاركنان بخش درمان، از پزشك گرفته تا پذيرش و... بايد گاهي شب‌ها هم سركار حضور داشته باشند. كاركنان برخي شركت‌هاي خودروسازي نيز حداقل هفته‌اي يك شب بايد در شيفت شب‌كار كنند، اما اين تغيير الگوي خواب بايدها و نبايدهايي دارد و شب‌كارها را در معرض ابتلا به بيماري‌هاي جسمي و روحي قرار مي‌دهد.
دكتر بهنام اوحدي، روانپزشك در گفت‌وگو با جام‌جم مي‌گويد: شب‌بيداري و روز خوابي الگويي است كه پيام‌رسان‌هاي عصبي مغز را دچار دگرگوني مي‌كند و باعث ايجاد حالت اضطراب و افسردگي مي‌شود. اين حالت، فرد را مستعد ابتلا به بيماري‌هاي جسمي مي‌كند، بخصوص كه افسردگي مي‌تواند سيستم ايمني بدن را دچار اختلال كند.
شب‌كاري سلامت را به خطر مي‌اندازد
دكتراوحدي زيان‌هاي كار مداوم در شيفت شب را اين گونه برمي‌شمرد: تغيير الگوي خواب، تغيير خلق، تحريك‌پذيري، عصبانيت، مشكل در تعامل با محيط، فراموشي، اختلال هوشياري و ايجاد مشكلات جسمي مانند دردهاي مبهم گوارشي و عضلاني، مشكلات هورموني، حالت كوفتگي، سرگيجه و بروز برخي از دردهاي عصبي مثل سردرد نيز با اين تغيير الگوي خواب افزايش مي‌يابد.
دكتر اوحدي توضيح مي‌دهد: بايد شيفت‌هاي شب‌كاري، متفاوت و دوره‌‌اي باشد و فرد خواب كافي داشته باشد. برخي افراد شب‌كار به علت گرفتاري معيشتي، به جاي استراحت كافي در روز و تجديد قوا، بخشي از روز را سركار مي‌روند، ولي اين كار باعث فرسودگي رواني و جسمي‌شان مي‌شود.
كار در شيفت شب بايد محدود باشد
در طب كار به اين نكته تاكيد مي‌شود كه شيفت شبانه بايد محدود و متغير باشد و بي‌خوابي فراتر از حد نشود، زيرا‌افزون بر به خطر افتادن سلامت، مي‌تواند به علت كاهش تمركز باعث بروز حوادث شغلي شود.
دكتر اوحدي در اين باره مي‌گويد: توجه به اين موضوع بخصوص براي پزشكان، جراحان و دستياران تخصصي بسيار اهميت دارد، زيرا ممكن است ناخواسته دچار خطاهاي حرفه‌اي شوند. به همين دليل بايد ساعت‌هاي كار آنها تنظيم و ساعت كار شبانه‌شان محدود شود.
بعضي‌ها شب‌كاري را دوست دارند
برخي افراد براساس ويژگي‌هاي شخصيتي خود، شيفت شب را براي كار انتخاب مي‌كنند تا با آدم‌هاي كمتري تماس داشته باشند. افراد در خود مانده، درونگرا و تنهايي‌گزين (اسكيزوئيد) معمولا چنين شيفت‌هايي را براي كار برمي‌گزينند. تنش در شيفت شب كمتر است و تاريكي آرامش مي‌آورد و خيلي از اشخاصي كه شيفت شب را انتخاب مي‌كنند، طالب آرامش هستند.
برخي هم مي‌گويند تمركزشان در شب بيشتر است، اما شب‌كاري بيش از حد و بيدار ماندن در شب‌هاي متوالي حتي پزشكان و افراد تحصيلكرده را هم در معرض افسردگي و سوءمصرف مواد قرار مي‌دهد. افسردگي مي‌تواند فرد را به سمت مواد مخدر ببرد و ديده‌ايم كه بيشتر معتادان به مواد مخدر، شب‌ها تا صبح بيدارند و روز تا شب مي‌خوابند.
توصيه‌هايي به شب‌كارها
شب‌كارها بايد خواب خوبي در روز داشته باشند و حداقل شش تا هشت ساعت بخوابند. اتاق خوابشان پرده ضخيم داشته باشد تا نور درون اتاق نتابد. در و پنجره اتاق را ببندند و شرايط خواب مانند شب‌ها باشد. آنها مي‌توانند براي خواب رفتن مثلا به موسيقي ملايمي گوش دهند. بعد از بيدار شدن هم براي جلوگيري از خمودگي و حالت خواب‌آلودگي، به فعاليت لذتبخشي مثل ورزش و نگهداري از گياهان بپردازند.
بيماران دچار اختلال خلقي دوقطبي (افسردگي ـ شيدايي) و حالت‌هاي روان‌پريشي نبايد شيفت‌هاي شبانه را انتخاب كنند، زيرا ممكن است بيماري‌شان تشديد شود.
شيفتكاري فقط شب‌كاري نيست
دكتر خسرو صادق‌نيت، متخصص طب كار و فلوشيپ خواب و رئيس كلينيك اختلالات خواب بهارلو نيز در گفت‌وگو با جام‌جم به جنبه‌هاي ديگري از اين مشكل اشاره و شيفتكاري را اين گونه تعريف مي‌كند: كسي كه زمان حضور او در محل كار در ساعت معمول (هشت ـ هفت صبح تا شش ـ پنج بعدازظهر) نباشد، شيفت‌كار محسوب مي‌شود، بنابراين فقط شب‌كارها شيفت‌كار نيستند، البته عوارض شيفتكاري شامل حال كساني نيز كه عصركار هستند يا در شيفت‌هاي چرخشي فعاليت مي‌كنند هم مي‌شود. در جوامع مختلف از جمله در ايران 30 ـ 20 درصد شاغلان شيفت‌كار محسوب مي‌شوند.
عوارض زودهنگام
اين فلوشيپ خواب معتقد است: برخي عوارض مانند ابتلا به بي‌خوابي و اختلال خواب، بسرعت گريبان فرد را مي‌گيرد، بخصوص در كساني كه زمينه دارند. ريتم‌هاي بيولوژيك بدن اين افراد به هم مي‌خورد و از خواب طبيعي محروم‌شان مي‌كند و در نتيجه دچار انواع بي‌خوابي مي‌شوند. بعضي بي‌خوابي‌ها به علت اشكال در شروع خواب اتفاق مي‌افتد.
گاهي نيز فرد مي‌خوابد، ولي مكرر از خواب بيدار مي‌شود و گاهي هم هرچند خوب مي‌خوابد، اما وقتي بيدار مي‌شود، احساس كسالت مي‌كند. خيلي از افراد دچار اين اختلال‌ها، خودسرانه براي حل مشكل‌شان قرص خواب‌‌آور مي‌خورند، در حالي كه با مشاهده اولين نشانه و عارضه و قبل از جدي شدن مساله بايد با متخصص طب‌كار براي برنامه‌ريزي يا اصلاح شيفت كاري مشورت كرد.
شيفتكاري، گاهي زندگي را مختل مي‌كند
به گفته دكتر صادق‌نيت، عارضه ديگر، تحريك‌پذير شدن فرد و تغيير خلق است كه روي رابطه با همكاران و حتي افراد خانواده تاثير سوء مي‌گذارد. افراد شيفت‌كار در مواجهه با مشكلات شغلي و خانوادگي تحمل كمتري دارند و عكس‌العمل‌ها و برخوردهاي نسنجيده، منجر به متاركه و در محيط كار باعث اخراج از كار به دليل رفتار نامناسب، تاخير و غيبت‌هاي مكرر، بي‌دقتي و خطا مي‌شود.
از طرفي احتمال بروز اشتباه و در نتيجه افزايش ميزان حادثه شغلي در شيفت‌كارها بيشتر است.
خواب روز، خواب شب
دكتر صادق‌نيت تاكيد مي‌كند: ثابت شده خواب طي روز كيفيت و كميت كمتري نسبت به خواب شب دارد و نتايج تست‌هاي خواب نشان مي‌دهد كساني كه روز مي‌خوابند، كمتر به خواب عميق فرو مي‌روند. كميت و مدت خواب هم در روز كاهش پيدا مي‌كند. يكي از علت‌هاي بروز اين مشكل، به هم خوردن ريتم‌هاي بيولوژيك بدن است كه نمي‌تواند در روز، دستور خواب را صادر كند تا شرايط خواب فراهم شود. دليل ديگر آن نور و سر و صداي محيط است كه باعث مي‌شود فرد نتواند با آرامش استراحت كند. وقتي نور در محيط وجود داشته باشد، هورمون خواب (ملاتونين) كه باعث تنظيم و شروع خواب مي‌شود، ترشح نخواهد شد.
آنهايي كه نبايد شيفت‌كار باشند
اين متخصص طب‌كار، شيفتكاري را براي برخي افراد صلاح نمي‌داند: خانم‌هاي جوان كه درصدد باردار شدن هستند، زيرا تحقيقات نشان داده شيفتكاري مي‌تواند تولد نوزاد نارس و نوزاد كم‌وزن را برايشان به دنبال داشته باشد، افراد با سن بالاي 60 سال، زيرا افزايش سن خود باعث افزايش احتمال ابتلا به اختلال در خواب مي‌شود و چنين افرادي معمولا مشكل خواب دارند و اگر شب‌كار باشند، مشكلات خوابشان تشديد مي‌شود.
كساني كه داروهاي متعدد مصرف مي‌كنند نبايد شيفتكاري كنند، زيرا تنظيم زمان مصرف داروهايشان به هم مي‌ريزد و مبتلايان به بعضي بيماري‌هاي خاص مانند افراد دچار بيماري‌هاي قلبي ـ عروقي، گوارشي، آسم، ديابت، تشنج و صرع مزمن نيز بايد از شيفتكاري پرهيز كنند.
دكتر صادق‌نيت توصيه مي‌كند: نياز خواب روزكار و شب‌كار خيلي فرق نمي‌كند و هشت ساعت خواب كافي است، ولي چون در روز كيفيت خواب خوب نيست، توجه به شرايط محيطي و رعايت اصول بهداشت خواب اهميت بيشتري پيدا مي‌كند.
زهرا سادات صفوي سهي - جام‌جم