جام جم آنلاين: شب امتحان كه مي‌رسد، تا صبح قدم مي‌زند، حتي يك ليوان شير گرم هم افاقه نمي‌كند. در تاريكي شب، كتاب‌هايي كه فردا صبح بايد امتحانش را پس بدهد، برق مي‌زند.
انگار صدايش مي‌كنند. گاهي كه چرت مي‌زند، خواب مي‌بيند كه برگه سوالات را باز ميكند و مي‌بيند جواب هيچ‌كدام را نمي‌داند از خواب مي‌پرد. دوباره چرت مي‌زند و مي‌بيند نمره آزمون را اعلام كرده‌اند و او زير 10 گرفته و باز هم از خواب مي‌پرد، خلاصه اين كه شب‌هاي امتحان براي او حدفاصل بيداري و كابوس است. كابوسي كه هرچند او مي‌داند هيچ‌وقت به واقعيت نمي‌رسد، اما با شروع امتحانات آخر سال آزارش چندبرابر مي‌شود. اضطراب، هيجاني است كه مي‌تواند مفيد يا زيان‌آور باشد. همچنين انواع گوناگوني دارد كه هر نوع آن بر يكي از جنبه‌هاي زندگي انسان تاثير مي‌گذارد. يكي از انواع اين اضطراب‌ها، اضطراب امتحان است كه وقتي شدت اين نوع اضطراب از حد مطلوب فراتر برود، يادگيري و پيشرفت تحصيلي دانش‌آموز را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد.
امتحان‌دادن، برخي از دانش‌آموزان را مي‌ترساند و آنها را مضطرب و نگران ميكند، اين دانش‌آموزان آنقدر مضطرب و هيجان‌زده مي‌شوند كه حتي ممكن است هرچه را كه خوانده‌اند و آموخته‌اند در هنگام آزمون پس‌دادن فراموش كنند.
علائم رايج اين اضطراب شامل تنش، عصبي بودن و آرام و قرار نداشتن، تپش قلب، نگراني و دلهره ، بي‌خوابي و اشكال در تمركز حواس است. به ويژه در آزمون‌هاي شفاهي اضطراب امتحان به صورت تپش قلب، پريدگي رنگ صورت، لكنت زبان، حركت‌هاي غيرارادي دست و پا، تغيير صدا، لرزش بدن و صدا، تغيير دماي بدن، خشكي دهان و عرق‌كردن خود را نشان مي‌دهد. با توجه به اهميتي كه در بيشتر نظام‌هاي آموزشي به مقوله امتحان داده مي‌شود مي‌خواهيم بدانيم چه عواملي منجر به بروز اين اضطراب مي‌شود و راه‌هاي كاهش آنها چيست.
هدف از امتحان
يك امتحان ـ چه شفاهي و چه كتبي ـ معمولا اهداف خاصي را دربر دارد.
نخست؛ كمك به يادگيري دانش‌آموز: امتحان، اطلاعات مفيدي درباره ميزان پيشرفت دانش‌آموزان و نيز شواهدي درباره نارسايي‌هاي يادگيري بعضي از دانش‌آموزان به دست مي‌دهد.
دوم؛ ايجاد انگيزه يادگيري بهتر در دانش‌آموزان: يكي از اهداف اصلي كه به وسيله امتحان انجام مي‌شود، نوعي تجديدنظر توسط خود دانش‌آموز نسبت به وضعيت تحصيلي و پيداكردن ضعف‌هاي خويش و همچنين ايجاد انگيزه براي رسيدن به وضعيت مطلوب است.
سوم؛ اصلاح روش تدريس معلمان: معلم براساس نتيجه امتحان نقاط‌ضعف و قوت دانش‌آموز را درمي‌يابد و برنامه‌ريزي درسي را انجام مي‌دهد.
و بالاخره؛ آگاهي والدين از وضعيت تحصيلي دانش‌آموزان: امتحان اين فرصت را به والدين مي‌دهد تا از ميزان پيشرفت تحصيلي فرزندشان آگاه شوند و متناسب با آن برنامه‌ريزي كنند.
شيوع اضطراب در امتحان
به نظر مي‌رسد اضطراب امتحان بين سنين 10 تا 11 سالگي شكل مي‌گيرد و ثبات مي‌يابد و تا بزرگسالي ادامه دارد. تحقيقات بيانگر آن است كه اضطراب امتحان بيشترين تاثير منفي را بر عملكرد ميان مردان داراي توانايي متوسط در مقايسه با مردان داراي توانايي بالا و پايين دارد.
در ميان زنان نيز بيشترين تاثير منفي اضطراب امتحان، براي دختران داراي توانايي بالا نشان داده شده است، در حالي كه اضطراب بر عملكرد دختران داراي توانايي پايين تاثير مثبت دارد.
همچنين مي‌توان گفت براي پسران اضطراب بيشتر از دختران جنبه تسهيل‌كننده دارد. در حالي كه پسران با ميزان اضطراب بالا در امتحان معمولا عملكرد ضعيفي نشان مي‌دهند، دختران داراي اضطراب بالا در امتحان بهتر عمل مي‌كنند. بنابراين تاثير مثبت اضطراب در دختران بيشتر است. به طور كلي با افزايش پايه تحصيلي، ميزان شيوع اضطراب امتحان نيز افزايش مي‌يابد. به سخن ديگر، ميزان شيوع اضطراب امتحان در مقطع ابتدايي، كمتر از راهنمايي و در راهنمايي كمتر از دبيرستان است و بالاخره در هنگام كنكور به اوج خود مي‌رسد.
عوامل موثر در ايجاد اضطراب امتحان
به طور كلي عواملي را كه باعث ايجاد اضطراب امتحان در دانش‌آموزان مي‌شود، مي‌توان در چند مورد خلاصه كرد.
نخست؛ عوامل فردي و شخصيتي دانش‌آموز: عواملي مانند هوش، عزت نفس، توجه و تمركز جزو عوامل فردي و شخصيتي موثر در ايجاد اضطراب امتحان دانش‌آموز است. كودكان با سطوح هوشي مختلف از نظر تجربه اضطراب امتحان متفاوت هستند.
همچنين دانش‌آموزان با عزت نفس بالا، توانايي برخورد شايسته با امتحان و مشكلات آن را در خود مي‌بينند. برخي صاحبنظران معتقدند كه دانش‌آموزان مضطرب به علت تشويش و نگراني، در هنگام آزمون پس‌دادن به محتواي اصلي امتحان كمتر توجه مي‌كنند و اين امر منجر به كاهش عملكرد مثبت آنان مي‌شود.
نكته: وقتي به امتحانات آخر سال نزديك مي‌شويم فرزندتان را تشويق كنيد تا يك برنامه درسي براي خود بنويسد، تغذيه خوب داشته باشد و مطمئن باشد شما بيش از حد به نمره بها نمي‌دهيد
دوم؛ محيط خانوادگي دانش‌آموز: اگر محيط زندگي دانش‌آموز پر از فشارهاي رواني و عاطفي باشد، طبعا وي دچار نگراني‌هاي شديد خواهد شد. همچنين زماني كه دانش‌آموز در برابر توقعات خانواده، احساس عجز و ناتواني كند و نتواند جوابگوي توقعات خانواده باشد، نگراني و اضطرابش بيشتر مي‌شود. اصولا دانش‌آموزان با خانواده‌هاي مستبد و خودخواه بيشتر در معرض اضطراب و تنش امتحان هستند. مقايسه‌هاي بي‌مورد و نابجايي كه والدين در مورد فرزندان خويش با ديگران مي‌كنند و از اين طريق احساس حقارت، ضعف و زبوني را در آنها پرورش مي‌دهند، يكي از علل عمده اضطراب دانش‌آموز بويژه در شب‌هاي امتحان است.
سوم؛ عوامل مربوط به محيط مدرسه: متاسفانه در برخي از مدارس با ملاك قراردادن نمره براي تعيين سطح آمادگي و رتبه‌بندي دانش‌آموزان با آن دست به يك رقابت تخريبي مي‌زنند و همين امر كاهش اعتماد به نفس در دانش‌آموز را به دنبال دارد. درواقع دانش‌آموزان در ابتدا (در مقطع ابتدايي) از امتحان اضطراب شديدي ندارند، اما اين شيوه برخورد معلمان و سيستم آموزشي حاكم بر مدارس و ارزش بيش از حد قائل‌شدن براي امتحان است كه باعث افزايش اضطراب امتحان در دانش‌آموز مي‌شود.
روش‌هاي درماني براي كاهش اضطراب امتحان
معمولا بيشتر شيوه‌هايي كه در سال‌هاي اخير در مورد درمان اضطراب امتحان به كار برده شده است، شيوه‌هاي شناختي ـ رفتاري است. پس مي‌توان گفت از همان شيوه‌هايي كه براي كاهش اضطراب عمومي استفاده مي‌شود، مي‌توان براي كاهش اضطراب امتحان نيز استفاده كرد كه شامل تن‌آرامي، حساسيت‌زدايي منظم، ايمن‌سازي در برابر استرس، آموزش مهارت‌هاي موثر مطالعه و مقابله با باورهاي غيرعقلاني و غيرمنطقي است.
راه‌هاي عملي براي كاهش اضطراب امتحان
ـ پرهيز از ايجاد رقابت ناسالم در ميان دانش‌آموزان
ـ غيررسمي و طبيعي جلوه‌دادن جو حاكم بر جلسه امتحان
ـ اجتناب از برگزاري امتحانات بسيار سخت
ـ متناسب‌بودن نوع و تعداد سوالات با توان ذهني دانش‌آموزان و مدت زمان امتحان
ـ متناسب‌بودن انتظارات و توقعات معلمان از دانش‌آموزان با توانايي‌هاي آنان
ـ اجتناب از بهاي بيش از اندازه‌دادن به نمره امتحاني
ـ‌آموزش روش‌هاي درست مطالعه به دانش‌آموزان
پيشنهاد به والدين
براي پيشگيري از اضطراب امتحان
ـ براي فرزندتان محيطي حمايتگر و دلگرم‌كننده را به وجود آوريد. محيط خانه بايد دور از تنش‌هاي عاطفي و مشاجره پدر و مادر باشد.
ـ تغذيه مناسب داشته باشيد و از تهيه غذاهاي صرفا پرحجم كه فقط معده را پر ميكند، پرهيز کنيد.
ـ اگر فرزندتان براي درس‌خواندن حداكثر تلاشش را ميكند، او را تشويق كنيد و به او جايزه بدهيد حتي اگر نمراتش به اندازه تلاشش خوب نباشد.
ـ وقتي نزديك امتحان فرزندتان است وي را تشويق كنيد تا يك برنامه درسي براي خود بنويسد و بتواند زودتر از موعد خود را براي امتحان آماده كند.
ـ پس از اين كه فرزندتان مطالب مربوط به امتحان را مطالعه كرد به او نشان دهيد كه چگونه مي‌تواند خودش را به وسيله سوال‌كردن در مورد مطلب بيازمايد.
ـ به فرزندتان ياد بدهيد هر زمان احساس ميكند افكار منفي به سراغش آمده‌است، عبارت‌هاي مثبت و سازنده را براي خودش تكرار كند.
ـ اطمينان يابيد كه فرزندتان بخوبي درس خوانده و براي امتحان آماده است. بعضي دانش‌آموزان بايد چندين بار درس را دوره كرده تا احساس آرامش كنند.
ـ به ياد داشته باشيد انتظارات و توقعات از فرزندتان بايستي با توانايي‌ها و استعدادهاي وي متناسب باشد.