ظروف يكبار مصرف گياهي بهترين جايگزين براي پلاستيك‌ها و جلوگيري از آلودگي محيط زيست است
زمين در محاصره پلاستيك‌ها
جام جم آنلاين: اگرچه چند سالي است ظروف يكبار مصرف خواسته و ناخواسته مهمان سفره‌هاي ما شده‌اند، اما اين روزها كه بازار نذري داغ است با عبور از خيابان‌هاي پوشيده از پلاستيك‌هاي رنگارنگ، بيش از هميشه به حضور ناخوشايند اين پديده در زندگي شهري امروزي پي مي‌بريم.
البته وجود انبوه ظروف يكبار مصرف در پياده‌روها، خيابان‌ها، پارك‌ها و در نتيجه آلودگي بصري و آلودگي‌هاي زيست محيطي حاصل از آنها تنها بخشي از ماجراست؛ چراكه استفاده از اين ظروف ده‌ها بيماري را براي انسان به همراه دارد.
پلاستيك قاتل انسان و طبيعت
تحقيقات متعدد علمي نشان مي‌دهند ظروف يكبار مصرف پلاستيكي تا حدود ٣٠٠ سال بدون آن كه تجزيه شوند در طبيعت باقي مي‌مانند و در عين حال استفاده از آنها باعث ايجاد انواع سرطان‌ها و حتي انتقال مواد خطرناك از طريق ژن‌ها از نسلي به نسل ديگر مي‌شود.
به طور كلي پلاستيك‌هايي كه براي ساخت ظروف يكبار مصرف به كار مي‌روند، عمدتا از منابع نفتي مانند پلي‌استايرن، پلي‌اتيلن و پلي‌پروپيلن تهيه مي‌شوند. اين در حالي است كه استفاده از اين پليمرها بخصوص پلي‌استايرن، فقط براي مواد غذايي در دماي معمولي توصيه مي‌شود و استفاده از اين ظروف براي نگهداري مواد غذايي و نوشيدني‌هاي با دماي بالاي ٦٥ درجه سانتي‌گراد، به هيچ عنوان توصيه نمي‌شود، چراكه در دماي بالا پلي استايرن به منواستايرن تجزيه مي‌شود و تركيب اين ماده خطرناك با مواد غذايي و در نتيجه مصرف آن، در درازمدت روي سيستم اعصاب مركزي و گلبول قرمز تاثير منفي مي‌گذارد.
ظروف يكبار مصرف پلاستيكي يا فوم، عوارض كوتاه‌مدت و بلندمدتي بر سلامت دارد كه از عوارض كوتاه‌مدت آن مي‌توان به خستگي، بي‌حالي، عصبانيت و ضعف عضلاني اشاره كرد. اين ظروف در واقع از مونومراستايرن كه تركيبي آروماتيك است، تشكيل شده‌اند. استفاده از ظروف پلي‌استايرن براي مواد غذايي گرم و داغ، از نظر بهداشتي به هيچ عنوان مناسب نيست چون اين ظروف هميشه مقداري استايرن آزاد در تركيبات پليمري خود دارند كه فوق‌العاده سمي و سرطان‌زاست و 3 نوع سرطان شامل سرطان‌هاي كبد، ريه و پروستات از عوارض طولاني‌مدت استفاده از ظروف پلاستيكي يا فوم محسوب مي‌شود . متاسفانه زماني كه اين ظروف با مواد غذايي گرم و داغ ـ و بويژه چرب ـ تماس پيدا مي‌كنند، فرآيند آزاد شدن اين مونومر سمي تسريع مي‌شود. همه اين مضرات باعث شده تا وزارت بهداشت نگهداري، حمل و بسته‌بندي غذا در ظروف پلاستيكي پلي‌استايرني را ممنوع اعلام كند.
عوارض مصرف اين ظروف در حالي به اثبات رسيده است كه با صنعتي شدن زندگي امروزي استفاده از آنها در بيشتر كشورهاي جهان در سال‌هاي اخير، گسترش يافته است. اين در حالي است كه درحال حاضر ايران متاسفانه جزو معدود كشورهاي جهان در استفاده بيش از حد از ظروف يكبار مصرف پلاستيكي پلي‌استايرني است.
كارشناسان معتقدند با توجه به اين كه پلاستيك‌ها، محيط زيست را به محاصره خود درآورده‌اند و ظروف پلاستيكي عامل بزرگ‌ترين مشكلات زيست محيطي هستند، بايد به دنبال چاره باشيم و از موادي استفاده كنيم كه كمترين آسيب را به محيط زيست بزنند. ناگفته پيداست اگر با همين روند مصرف پلاستيك ادامه يابد، كره زمين را يك پوسته پلاستيكي فرا مي‌گيرد و هر روز بر ضخامت اين لايه افزوده مي‌شود و در نتيجه در آينده‌اي نه‌چندان دور، زمين سالمي براي زندگي و كشاورزي نخواهيم داشت. بخصوص اين كه پلاستيك‌هاي محكم و بادوام تجزيه نمي‌شوند، بلكه تنها از لحاظ فيزيكي از هم پاشيده مي‌شوند و به اين ترتيب صدها سال در محيط زيست باقي مي‌مانند. در واقع انباشت اين ظروف در طبيعت، به مرور منابع آبي و خاكي، درياها، رودخانه‌ها و حيات جانداران و گياهان را تهديد مي‌كند. به اين ترتيب كه با ورود به محيط زيست دريايي، وارد زنجيره غذايي جانوران دريايي مي‌شوند و سالانه هزاران گونه از جانوران آبزي از قبيل وال، دلفين، فك، لاك‌پشت و نيز پرندگان دريايي بر اثر خوردن اين كيسه‌ها و خفگي ناشي از آن از بين مي‌روند.
كيسه‌هاي بلعيده شده حتي پس از مرگ جانوران و تجزيه آنها نيز سالم باقي مي‌مانند، بنابراين دوباره پراكنده شده و از بين بردن حياتي ديگر را ادامه مي‌دهند. از طرف ديگر پلاستيك‌ها در صورتي كه به عنوان زباله دفن شوند، به علت تجزيه آرام و كند در محل‌هاي دفن مي‌توانند سبب تشكيل شيرابه و نفوذ آن به آب‌هاي زيرزميني شوند. اين شيرابه شامل تركيباتي نظير فلزات سنگين و ساير تركيبات خطرناك است كه جزو تركيبات زيان‌آور براي محيط زيست هستند.
همچنين مواد پلاستيكي و پليمري به علت ساخته شدن از منابع نفتي و دارا بودن مواد با پايه نفتي و خاصيت تجزيه‌ناپذيري، در خاك باقي مي‌مانند و به اين ترتيب مواد‌شيميايي آنها به تدريج از طريق خاك وارد زنجيره غذايي انسان مي‌شود و اين مواد دوباره به سلامت ما آسيب وارد مي‌كنند. در برابر استفاده روز افزون انواع پلاستيك‌ها، استفاده از بيوپليمرها بخصوص در توليد ظروف يكبارمصرف يكي از موفق‌ترين راه‌حل‌هايي است كه براي مقابله با اين بحران پيش روي بشر قرار گرفته است.
ظروفي كه از دل طبيعت متولد مي‌شوند
يك پلاستيك زماني زيست تخريب‌پذير (Biodegradable) است كه به طور طبيعي توسط موجودات ذره‌بيني و ميكروارگانيسم مانند باكتري‌ها، قارچ‌ها و جلبك‌ها تجزيه و تفكيك و به مواد بي‌خطري مانند دي‌اكسيدكربن، توده‌هاي زنده و آب تبديل شود. استانداردهاي متعددي براي تعيين زيست تخريب‌پذيري يك محصول وجود دارد كه اغلب با تجزيه 60 تا 90 درصد از محصول در مدت 2 تا 6 ماه مشخص مي‌شود. ظروف يكبار مصرف گياهي ازجمله اين بيوپليمرها هستند كه 4 سال پيش با دستيابي كشورمان به فناوري ساخت آنها با افتخار اعلام شد، ايران پس از كشورهاي آمريكا، انگليس، آلمان و ايتاليا، پنجمين كشور جهان و اولين كشور آسيايي در كسب اين موفقيت و ورود به عرصه انقلاب سبز جهاني محسوب مي‌شود.
ظروف يكبار مصرف گياهي بر خلاف پلي‌استايرن‌ها كه استفاده از آنها در دماي بالاتر از 65 درجه مجاز نيست دماي 90 تا 100 درجه سانتي‌گراد را براحتي تحمل مي‌كند. در واقع به گفته دكتر اميدرضا هاشمي، محقق و مجري توليد ظروف گياهي، استفاده از اين ظروف نه‌تنها عوارضي براي انسان ندارد، بلكه پس از حداكثر ٦ ماه نيز تجزيه مي‌شود.
نكته: ظروف يكبار مصرف گياهي از نشاسته ذرت ساخته مي‌شوند و بنابراين پس از مصرف در طبيعت تجزيه شده و از بين مي‌روند. در ضمن به دليل گياهي بودن اين ظروف هيچ ماده شيميايي به‌خاطر استفاده از آنها هنگام سرو غذاي گرم آزاد نمي‌شود
هاشمي مي‌افزايد: كار روي پليمرهاي گياهي در جهان از سال ١٩٧٠ و در زمان بحران نفت آغاز شد، در آن زمان كشورهاي پيشرفته به فكر استفاده از موادي براي بسته‌بندي افتادند كه وابسته به نفت و مشتقات آن نباشد، بنابراين پليمرهاي گياهي ساخته شده با تركيباتي مانند سيب‌زميني، ذرت و گندم مورد آزمايش قرار گرفت اين پليمرهاي هيدروكربني داراي خواص ضعيف پليمري هستند كه با تغيير و اصلاح آنها مي‌توان به‌ويژگي‌هاي پليمرهاي نفتي رسيد.
به طور كلي تبديل نشاسته‌هاي حاصل از محصولات گياهي به گرانول و سپس توليد ورق و سرانجام فرم‌دهي ورق‌ها، از مراحل اصلي توليد اين نوع ظروف محسوب مي‌شوند. در كشور ما، گرانول گياهي از نشاسته ذرت كه از منابع داخلي قابل تامين است، توليد مي‌شود. به اين صورت كه به نشاسته ذرت اصلاح شده مواد افزودني چون موم عسل، اسيدهاي چرب گياهي و بيزوواكس و سلولز و... براي ارتقاي خواص فيزيكي پليمر چون براق بودن، نرمي و مقاومت حرارتي افزوده مي‌شود. سپس مخلوط، به صورت گرانول درمي‌آيد و به بخش اكستروژن منتقل مي‌شود و در نهايت از گرانول گياهي، ورق گياهي توليد مي‌شود.
ورق‌هاي گياهي در اندازه و ضخامت‌هاي گوناگون به عنوان جايگزين مناسبي براي ورق‌هاي تهيه شده از پليمرهاي نفتي است و با استفاده از ماشين‌آلات رايج مي‌توان تمام ظروف يكبار مصرف و موارد مشابه را از اين ورق‌ها به دست آورد. اين فرآيند در نهايت با استفاده از ماشين‌آلات حرارتي به توليد ورق‌هاي گياهي ظروف يكبار مصرف مورد نياز در صنايع بسته‌بندي مواد غذايي منتهي مي‌شود.
با طبيعت آشتي كنيم
با وجود امكان توليد ظروف يكبار مصرف گياهي و جايگزين كردن آنها با انواع ظروف پلاستيكي در كشور، ظرفيت كنوني توليد ظروف يكبار مصرف گياهي تنها حجم بسيار كوچكي از نياز بازار را تامين مي‌كند. به گفته مسعود معصومي، مدير يكي از كارگاه‌هاي توليد اين ظروف، اگرچه ظروف گياهي در حال حاضر در 15 استان توليد مي‌شوند، اما توليد كلي آنها در مقايسه با ظروف پلاستيكي شايد 5 درصد هم نباشند كه البته در برخي استان‌ها همچون استان خوزستان اين رقم به 80 درصد مي‌رسد.
عدم استفاده گسترده از ظروف گياهي در حالي است كه از زماني كه كشور ما به فناوري توليد اين ظروف دست پيدا كرده تاكنون مصوبه‌ها و طرح‌هاي زيادي در جهت حمايت از توليد آنها مطرح شده‌اند. به عنوان نمونه حدود 2سال پيش، كميسيون فرهنگي هيات دولت تصويب كرد تمامي دستگاه‌هاي اجرايي موظف به جايگزيني ظرف يكبار مصرف بر پايه گياهي به جاي پليمري شوند. براساس اين مصوبه معاونت برنامه‌‌ريزي و نظارت راهبردي رئيس‌جمهور موظف شده بود تا اعتبارات لازم براي اجراي اين تصميم در رديف بودجه دستگاه‌ها پيش‌بيني كند. اين مصوبه تمامي دستگاه‌هاي اجرايي را موظف كرده بود ظرف 6 ماه بعد از ابلاغ مصوبه ظروف يكبار مصرف بر پايه گياهي (زيست تجزيه‌پذير) را جايگزين ظروف يكبار مصرف پليمري در تمامي واحدهاي تهيه، طبخ و عرضه مواد غذايي كنند.
از طرف ديگر طبق اين مصوبه، وزارت صنايع و معادن موظف شده بود با همكاري بانك‌ها به منظور توسعه توليد بيوپليمر، نسبت به پرداخت تسهيلات بانكي كم‌بهره به متقاضيان اقدام كند. در عين حال قرار شد وزارت بهداشت نيز نسبت به نظارت بر استفاده از ظروف يكبار مصرف برپايه گياهي (زيست تجزيه‌پذير) در تمامي دستگاه‌هاي اجرايي و واحدهاي صنفي و صنعتي تحت پوشش نظارتي خود اقدام كند.
لزوم حمايت سيستم بانكي از طرح‌هاي پژوهشي ازجمله توليد ظروف يكبار مصرف گياهي هم باعث شد تا در همان زمان رئيس كميسيون بهداشت و درمان مجلس بر لزوم حمايت‌هاي بيشتر سيستم بانكي و ساير دستگاه‌هاي اجرايي از طرح‌هاي پژوهشي مبتني بر سلامت تاكيد كند و اين گونه حمايت‌ها را ازجمله ضرورت‌هايي بداند كه در قانون اساسي، سند چشم‌انداز و برنامه چهارم توسعه به تصويب رسيده‌اند. اما آنچه در عمل و پس از گذشت سال‌ها وجود دارد چيز ديگري است، چراكه به گفته مسعودي در حالي كه قيمت اين كالا نسبت به نمونه‌هاي پلاستيكي در برخي نمونه‌ها 4 تا 5 برابر بيشتر است، هيچ حمايتي هم از توليدكنندگان آنها انجام نمي‌شود.
البته رئيس اداره بهداشت مواد غذايي و بهسازي اماكن عمومي وزارت بهداشت نظر ديگري دارد. سيدرضا غلامي معتقد است در مصوبات مربوط به اين موضوع، اجباري به استفاده از ظروف گياهي نبوده است بلكه از بخش‌هاي مختلف ازجمله وزارت صنايع خواسته شده تا چنين امكاني را به كمك بخش خصوصي فراهم كنند.
غلامي در عين حال تاكيد مي‌كند از آنجا كه وزارت بهداشت بخش نظارتي را بر عهده دارد، تاكنون 3 تا 4 بخشنامه مرتبط را صادر و به بخش‌هاي مختلف توصيه كرده است تا واحدهاي تحت پوشش خود را به استفاده از اين محصولات تشويق كنند. به گفته رئيس اداره بهداشت مواد غذايي و بهسازي اماكن عمومي وزارت بهداشت، مشكل اساسي در اين زمينه اين است كه عرضه و تقاضاي اين محصول با هم همخواني ندارد. البته به اعتقاد او اين مشكل تنها مختص كشور ما نيست و در كشورهاي ديگر هم برنامه حذف ظروف پلاستيكي برنامه دراز مدت 15 تا20 ساله بوده كه هنوز هم به طور كامل اتفاق نيفتاده است.
غلامي راه‌حل رهايي از ظروف پلاستيكي را در چند موضوع اصلي فرهنگسازي، همكاري‌هاي بين بخشي، توسعه صنعت توليد اين محصول و خواست مردم خلاصه و تاكيد مي‌كند وزارت بهداشت و محيط زيست مصوبات لازم را از دولت گرفته‌اند و از اين پس توليد و توسعه ظروف يكبار مصرف گياهي، به وزارت صنايع و ميزان همكاري‌اش با بخش‌هاي خصوصي بستگي دارد.
البته شايد همه راه‌حل‌هايي كه غلامي عنوان مي‌كند به اين زودي محقق نشوند، اما حداقل مي‌توانيم تك‌‌تك ما به گزينه آخر فكر كنيم و تصميم بگيريم از ظروف يكبار مصرف پلاستيكي استفاده نكنيم تا به اين ترتيب علاوه بر حفظ سلامت خود و اطرافيانمان، به طبيعت و محيط زيست هم آسيب نرسانيم.
بهاره صفوي / گروه دانش