جام جم آنلاين: زمين‌لرزه مخرب‌ترين نيروي طبيعت است. در لحظه‌اي كه حتي فكرش را هم نمي‌كنيم روي مي‌دهد و در يك چشم به هم زدن همه چيز را تخريب مي‌كند. 2 زمين‌لرزه اخير يكي در واشنگتن كه چند هفته پیش روی داد و دومی در مرزهای هندوستان و نپال بخش‌هایی از این دو كشور را ویران و صدها كشته بر جای گذاشت. البته ممكن است اكنون كه اين گزارش را مي‌خوانيد در گوشه ديگري از این سیاره، زمین‌لرزه شديد ديگري روي داده باشد.
در تاريخ، زمين‌لرزه‌هاي قدرتمند متعددي روي داده است. يكي از مخرب‌ترين آنها زمين‌لرزه‌اي است كه حدود 450 سال پیش استان شانژي در كشور چين را به لرزه در آورد. در نتيجه این زلزله مهیب بيش از 830 هزار نفر كشته شدند. از اين نوع زمين‌لرزه‌هاي قدرتمند به دفعات به ثبت رسیده است و در این میان شمار زیادی نیز كشته شده‌اند. با اين حال دانش بشري در رويارويي با آنها تقريبا عاجز بوده است. البته اين ناتواني عمدتا به پيش‌بيني زمین‌لرزه برمي‌گردد، چراكه امروزه در زمينه مقاوم‌سازي سازه‌ها و ساخت بناهايي كه حتي در برابر زمين‌لرزه‌هاي بالاي 9 ريشتر نیز مقاومت داشته باشند، پيشرفت‌هاي خيره‌كننده‌اي صورت گرفته است. اما پيش‌بيني زمين‌لرزه قطعا آرزوی دانشمندان عصر حاضر است و تحقیقات گسترده‌ای برای دستیابی به دانش و فناوری مورد نیاز آن در حال انجام می‌باشد. زماني كه بشر به اين سطح از توانمندي دست يابد كه در آستانه وقوع زمين‌لرزه‌هاي شديد، روي دادن آنها را پيش‌بيني كند، مي‌توان مدعي شد كه بشر در برابر مخرب‌ترين نيروي طبيعت قد علم كرده است.
زمين‌لرزه زماني روي مي‌دهد كه انرژي عظيمي در پوسته زمين به طور ناگهاني آزاد مي‌شود و در نتيجه آن امواج مكانیكی بزرگی درون زمين توليد و به سرعت منتشر مي‌شوند. فعاليت درون زميني يك منطقه در برگيرنده فاكتورهايي نظير نوسان، نوع و اندازه زمين‌لرزه‌هايي است كه در يك دوره زماني مشخص در آنجا روي مي‌دهد. دانشمندان زمين‌لرزه‌ها را با استفاده از مشاهداتي كه از روي زلزله‌سنج‌ها به دست مي‌آورند اندازه‌گيري مي‌كنند و بر اساس يك سري قوانين مشخص، زمين‌لرزه‌هايي كه بيش از 5 ريشتر قدرت داشته باشند به سراسر جهان مخابره مي‌شوند. معمولا زمين‌لرزه‌هايي كه 3 ريشتر يا كمتر از آن باشند به عنوان لرزش‌هاي خفيف و زمين‌لرزه‌هايي كه بيش از 7 ريشتر قدرت داشته باشند و خسارات گسترده‌اي در مناطق بزرگ بر جاي گذارند به عنوان زمين‌لرزه‌هاي مخرب شناخته مي‌شوند. البته شدت اين خسارات به عمق محل تشكيل امواج لرزشي نيز مربوط مي‌شود. زمين‌لرزه اخير واشنگتن كه حدود 6 ريشتر قدرت داشت در زمره دسته دوم جاي مي‌گيرد، هر چند خسارات چشمگيري در پي نداشته است. اين زمين‌لرزه در عمق 6 كيلومتري زمين روي داد با اين حال امواج درون زميني آن بسياري از سازه‌هاي مرتفع اين شهر را كه با تكيه بر فناوري‌هاي روز ساختمان‌سازي ساخته شده‌اند به لرزه درآورد. قدرتمندترين زمين‌لرزه‌اي كه تاكنون در قرن 21 روي داده و دستگاه‌هاي لرزه‌نگار آنها را ثبت كرده‌اند كمي بيش از 9 ريشتر شدت داشته است. یكی از اين زمين‌لرزه‌های بسیار بزرگ مارس سال جاري ژاپن را به لرزه درآورد و علاوه بر خسارات مالي گسترده‌اي كه بر جاي گذاشت منجر به ایجاد سونامی وحشتناكی شد كه خود به تنهایی بیش از زلزله مولدش خرابی به بار آورد. ژاپن سرزميني زلزله خيز است و هر از گاهي زمين‌لرزه‌هاي شديدي در آن روي مي‌دهد با اين حال زمين‌لرزه مارس قدرتمندترين زمين‌لرزه اين كشور از زماني كه دستگاه‌هاي لرزه‌نگار شدت زمين‌لرزه‌هاي اين كشور را ثبت كرده‌اند به شمار مي‌آيد. گرچه عظیم‌ترین زمين‌لرزه‌هاي عصر حاضر در نهایت كمي بيش از 9 ريشتر بوده‌اند، اما دانشمندان مي‌گويند هيچ‌گونه محدوديتي برای روی دادن زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تر وجود ندارد!
نكته: گرچه عظیم‌ترین زمين‌لرزه‌هاي عصر حاضر در نهایت كمي بيش از 9 ريشتر بوده‌اند، اما دانشمندان مي‌گويند هيچ‌گونه محدوديتي برای روی دادن زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تر وجود ندارد!
به جز زمين‌لرزه‌هايي كه در حوالي مناطق آتشفشاني روي مي‌دهند مي‌توان گفت زمين‌لرزه عمدتا نتيجه حركت پوسته تكه‌تكه شده زمین كه صفحات تكتونیكی نامیده می‌شوند، در كنار یكدیگر است. معمولا مرز بین هر دو صفحه تكتونیكی با یك گسل مشخص می‌شود. در علم بررسي زمين‌لرزه‌ها هر جا نامي از زمين‌لرزه برده مي‌شود بلافاصله با گسل‌ها نيز روبه‌رو مي‌شويم. زماني كه يك زمين‌لرزه روي مي‌دهد جابه‌جايي‌هايي در زمين و پوسته آن روي مي‌دهد كه ممكن است افقي، عمودي يا شیبدار باشند. طول اين جابه‌جايي‌ها نيز مختلف كمتر از يك سانتي‌متر تا بيش از 20 متر متغير است. اما موضوع نگران‌كننده زمين‌لرزه‌ها به پهناي گسل‌ها مربوط مي‌شود كه مي‌توانند تا صدها متر عرض و تا چند صد كيلومتر نيز طول داشته باشند. دانشمندان به اين نتيجه رسيده‌اند كه گر چه ایجاد گسل نتیجه زمین لرزه‌هاست، اما اكثر زمين‌لرزه‌ها روی گسل‌های قدیمی متمركز هستند. در بحث چگونگي شكل‌گيري زمين‌لرزه‌ها، دانشمندان فاكتورهاي ديگري را نيز مطرح مي‌كنند كه از آن جمله مي‌توان به انفجارهاي اتمي و غرش‌هاي آتشفشاني هم اشاره كرد.
زمين‌لرزه‌هاي بزرگ تاريخ
گرچه ژاپن، چين و در كل شرق آسيا همواره محل وقوع قدرتمندترين زمين‌لرزه‌هاي تاريخ بوده‌اند، اما در ساير نقاط جهان از جمله آمريكاي لاتين نيز زمين‌لرزه‌هاي قدرتمندي روي داده است. در سال 1976 زمين‌لرزه قدرتمندي منطقه تانگشان چين را به لرزه درآورد. اين زمين‌لرزه كه تحت عنوان «زمين‌لرزه بزرگ تانگشان» شناخته مي‌شود آنچنان وسيع و مخرب بوده است كه هيچ‌گاه آمار دقيقي از خسارات و قربانيان آن به دست نيامده است. با اين حال تخمين زده مي‌شود بين 240 تا 655 هزار كشته برجاي گذاشته است. اين زمين‌لرزه از حيث شمار كشته‌ها به عنوان بزرگ‌ترين زمين‌لرزه قرن بيستم شناخته مي‌شود. اما بزرگ‌ترين زمين‌لرزه ثبت شده در جهان مربوط به 22 مي 1960 در شيلي مي‌شود. اين زمين‌لرزه كه 5/9 ريشتر قدرت و مركز آن نيز در عمق 33 كيلومتري زمين قرار داشت تنها موجب مرگ حدود 6000 نفر شد كه شمار قابل توجهي از اين تعداد در جريان سونامي پس از آن كشته شدند. اين زمين‌لرزه از حيث قدرت در دنيا بي‌سابقه بوده است.
پيش‌بيني زمين‌لرزه چندان هم غيرممكن نيست!
از همان زمان كه بشر خود را در برابر خسارات نجومي زمين‌لرزه‌ها ناتوان ديد به دنبال پيدا كردن راهي مناسب براي پيش‌بيني وقوع آن بوده است و در اين رهگذر ايده‌هاي متعددي نيز مطرح شده‌اند، اما تاكنون هيچ يك عملا كاربردي نداشته‌اند. اين تلاش‌ها در سال‌هاي اخير به دنياي سيستم‌هاي موبايل نيز راه يافته است به طوري كه بتازگي توليدكنندگان تلفن همراه آيفون برنامه جديدي را روي آن نصب كرده‌اند كه به كاربران، اين امكان را مي‌دهد تا 2 دقيقه پيش از وقوع زمين‌لرزه از رخ دادن آن آگاه شوند. اين برنامه كه براي دارندگان آيفون در ژاپن طراحي شده است در حقيقت نرم‌افزاري است كه از اطلاعات سیستم‌های پیش هشداردهنده ژاپن برای ارسال این پیام هشدار استفاده می‌كند. قرار است این نرم‌افزار ویژه ژاپنی‌ها به همراه سیستم‌عامل جدید IOS اپل ارائه شود. اهميت موضوع پيش‌بيني زمين‌لرزه‌ها موجب شده تا دانشمندان براي پيدا كردن راهي جهت پيش‌بيني زمين‌لرزه به تحولات اتمسفري نيز توجه داشته باشند. در اين راستا گروهي از محققان با بررسي تصاوير مربوط به اتمسفر بر فراز كشور ژاپن، چند روز قبل از زمين‌لرزه 11 مارس اين كشور متوجه شده بودند كه حرارت اتمسفر زمین در بالای منطقه گسل‌هایی كه زمین لرزه را به وجود آورده بودند تا حد قابل توجهی افزایش یافته است. از سوي ديگر بررسي دانشمندان نشان مي‌دهد تنها چند روز پيش از وقوع اين زمين‌لرزه فشارهای وارده روی گسل‌های موجود بر روی پوسته زمین منجر به آزادسازی مقادیر زیادی گاز رادون شده است. اين دستاوردي جالب و اميدواركننده است و به نظر مي‌رسد دريچه‌اي مطمئن به سوي پيش‌بيني زمين‌لرزه‌ها باشد.
مهدي پيرگزي / جام جم