تعريف چك

چك برگ، حواله‌اي است كه شخص صاحب حساب دستور پرداخت يا انتقال از موجودي جاري خود را در زمان صدور صادر مي‌نمايد.

وجه ارقام مندرج در چك برگ به جاي پول نقد براي سهولت در حمل و نقل اسكناس يا انتقال به حساب جاري دلخواه گيرنده به تاريخ روز صدور (نه مدت) بايد صادر شود و گيرنده به تصور اينكه مبلغ ريالي چك در بانك موجود است كالا و خدمات را تسليم صادركننده چك مي‌نمايد.

معني چك از نظر لغوي و قانوني:

(چك واژه فارسي است به معني نوشته‌اي كه بوسيله آن از پولي كه در بانك دارند مبلغي دريافت داشته يا به كسي حواله دهند).

ماده 310 قانون تجارت ايران، چك را چنين تعريف كرده است:

(چك نوشته‌اي است كه صادركننده، وجهي را كه نزد محالُ عليه دارد كلاً يا بعضاً مسترد يا به ديگري واگذار نمايد) همچنين قانون صدور چك مصوب تيرماه 1355 چك را يك سند تعريف نموده؛ (چك سندي است به منظور پرداخت مبلغي معين كه در حساب صادركننده موجود است براي بانك كشيده مي‌شود تا در وجه يا به حواله كرد دارنده يا حامل پرداخت گردد).

بنابراين چك جزء اسناد تجاري بوده و به منظور سهولت در معاملات و رونق تجارت بكار مي‌رود.

 

تاريخچة بانك، بانكداري و رواج چك

كلمة «بانك » از لغت ايتاليايي «بانكو » به معني نيمكت گرفته شده است، چون اولين بار مقارن قرن چهاردهم ميلادي نخستين واحدي بنام بانك در اين كشور (ايتاليا) بوجود آمده است. البته وسعت و تكامل بانكها به شكل كنوني به اوايل قرن هيجدهم بر مي‌گردد.

همچنين در زبانهاي فرانسه نيمكت را «بان» معني مي‌كنند، اين لغت (نيمكت) به انگليسي «بنچ» گفته مي‌شود. در بعضي زبانهاي تركي نيز كلمه «بانكا» بمعني نوعي حلبي بكار مي‌رود (مثل حلبي 4 گوشه مكعب مستطيل روغن نباتي يا گرد). بنابراين اطلاق واژه شباهت نزديكي در زبانهاي گوناگون به هم دارد.

 و اما ارتباط بانك با نيمكت: وجه تسميه آن از آنجا ناشي مي‌شود كه هسته مركزي اوليه بانكها را صرافها تشكيل مي‌دادند كه در ابتدا، كارشان رباخواري بطور عادي بود (از قوم يهود بودند) و براي وسعت دادن و سازمان بخشيدن به فعاليت خود دست به ابتكار زده و بانكها را تشكيل دادند. اين صرافها قبل از تشكيل بانك، نحوه كار روزانه‌شان به اين ترتيب بود كه در ميدان عمومي شهر، هر كدام نيمكتي مي‌گذاشتند كه هم خودشان و هم مشتري‌هايشان روي آن مي‌نشستند و در ضمن دفتر و دستك‌هاي مورد نيازشان را روي همان نيمكت قرار مي‌دادند كه اين بساط، تقريباً دفتر كار و اموراتشان را تشكيل مي‌داد.

اين نيمكت براي آنها ارزش خاصي داشت بطوريكه از پدر به فرزند مي رسيد و ميراث باارزشي محسوب مي‌شد و براي نگهداري و حفاظت آن نيمكت كهنه هم توجه زيادي داشتند زيرا تصور مي‌كردند هر چه دارند از بركت آن نيمكت به دست آورده‌اند. بهمين جهت هم وقتي بانك را تشكيل دادند اسم آنرا از همان لغت نيمكت (بانكو) گرفتند.

وقتي اين صرافها بدهكار مي‌شدند ،  طلبكارها هجوم آورده و آن نيمكت را شكسته و خرد مي‌كردند و كلمه «ورشكست» هم از همين جا گرفته شود است.

بانكداري در ايران

اولين مؤسسه مالي واسطه با نام «بانك» در سال 1266 هـ.ش در ايران فعاليت خود را آغاز كرد.

نام مؤسسه «بانك جديد شرق» بود. در سالهاي 1307 هـ ش تا 1339 بانكهاي ملي ايران و مركزي فعاليت خود را آغاز نمودند. در سال 1358 كليه بانكهاي كشور كه غيردولتي بودند ملي شدند و در اختيار دولت قرار گرفتند. در سال 1362 هـ ش قانون عمليات بانكي بدون ربا (بهره) از تصويب گذشت و از ابتداي سال 1363 اجرا و فصل جديدي در بانكداري ايران آغاز شد.

از اين رو تحول بانكداري در ايران را مي‌توان به دوره‌هاي زير تفكيك نمود:

1) 1307 – 1366                                     2) 1339 – 1307

3) 1358 – 1339                                     4) 1362 – 1358

5) 1378 – 1363

وجود خلاء قانوني در خصوص بانكداري از خصوصيات انجام عمليات بانكداري مركزي توسط يك بانك خارجي از مشخصات عمده اولين دوره بانكداري در ايران مي‌باشد.

در نيمه دوم قرن نوزدهم اروپاييان براي كسب امتياز بانك تلاش نموده و موفق شدند. اولين اقدام توسط يك بنگاه پاريسي ارلانگه (Erlange) بعمل آمد. بانك جديد شرق، نخستين بانكي بود كه در ايران آغاز بكار كرد، اين بانك كه مركز آن در لندن بود بدون اين كه از دولت ايران امتيازي كسب كرده باشد، در سال 1266 هـ ش (1888 م) شعبه‌اي در تهران افتتاح  و شروع به فعاليت بانكي كرد.

بانك جديد شرق دو سال در ايران فعاليت بانكي خود را انجام داد. اين بانك طبق قرارداد 31 مارس 1890 م با بانك شاهنشاهي ايران به توافق رسيد. (بانك شاهنشاهي در ايران در 25 ژوئيه 1872 م افتتاح شده بود).

تا تيرماه 1325 نه تنها قانون بلكه مضوب هيئت دولت نيز در مورد فعاليتهاي بانكي در ايران وجود نداشت. اين رشته كسب و كار تابع قانون تجاري بود. اين وضع تا تيرماه 1334 تداوم داشت. هيئت دولت نخستين مقررات در مورد فعاليتهاي بانكي را در تيرماه 1325 از تصويب گذراند و به مرحله اجرا گذاشت. بانك مركزي با حق انحصاري در سال 1339 نشر اسكناس و مسكوك فلزي تأسيس شد.

پس از وقوع انقلاب اسلامي حذف ربا از سيستم بانكي كشور و انطباق عمليات بانكي با موازين اسلامي مطرح شد، ابتدا نرخ بهره بانكي كاهش داده شد، به جاي واژه «بهره» كارمزد اطلاق گرديد. اما اين كافي نبود از اين رو پس از ملي شدن و ادغام بانكها زمينه لازم براي حذف ربا از عمليات بانكي مهيا گرديد.

مجلس شوراي اسلامي براساس تبصره 54 قانون بودجه سال 1360 دولت را موظف نمود تا ظرف 6 ماه نسبت به حذف ربا از سيستم بانكي و اصلاح سيستم بانكي مطالعات لازم را انجام داده و لايحه مربوطه را به مجلس تقديم نمود.

دولت لايحه قانوني راجع به «حذف بهره و انطباق عمليات بانكي با موازين اسلامي» را تهيه و تصويب را براي بررسي و تصويب نهائي تقديم مجلس شوراي اسلامي كرد.

لايحه مورد اشاره پس از بحث و بررسيهاي كارشناسي در مجلس تحت عنوان «قانون عمليات بانكي بدون ربا» (بهره) در جلسه علني 8/6/1362 مجلس از تصويب نهائي گذشت و شوراي نگهبان نيز قانون مذكور را در 10/6/1362 تأئيد و براي اجرا به دولت ابلاغ گرديد.

بطور كلي شيوه مبادلات تجاري از نظر تاريخي عبارتند از:

1- مرحله مبادله كالا به كالا

2- پول مسكوك (فلزي)

3- پول كاغذي (اسكناس)

4- پول ثبتي (ارز يا چك)

استفاده از چك در اوائل قرن 19 متداول گرديد و پرداختها به وسيله چك (كه آن زمان بسيار محدود بود) در كشورهايي كه سيستم بانكداري آنها توسعه يافته است بخاطر مزايايي كه در بر دارد، صورت مي‌گيرد رقم مهم و قابل ملاحظه‌اي در جمع معاملات حاصل نموده است مثلاً در آمريكا 38% - در فرانسه 57% - در انگلستان 78% - معاملات بوسيله چك صورت مي‌پذيرد بانك مركزي در ايران در 7/3/1339 تأسيس شد و هدف از تأسيس اين بانك حفظ ارزش پول و تنظيم اعتبارات انتشارات پولي مي‌باشد.

تاريخچه استعمال چك در ايران

«گفته شده است كه در غرب چك براي اولين بار در سال 1374 ميلادي در برخي از شهرهاي ايتاليا (منجمله ونيز) معمول بوده است و از آنجا به انگلستان، كانادا، آمريكا و فرانسه راه پيدا كرده است.

امروزه در سطح بين‌المللي كنوانسيونهاي ژنو (مشتمل بر سه قرارداد) وجود دارند كه با هدف يكنواخت كردن مقررات قانون راجع به چك در 19 مارس 1931 ميلادي به تصويب رسيده‌اند ».

اما برخي از نويسندگان با توجه به استعمال لفظ «چك» توسط شعرا و نويسندگان ايراني معتقدند كه‌واژه چك(بفتح چ)واژه فارسي بوده ازايران به هندوستان وازآنجا به زبانهاي اروپايي واردشده است.

مصداق اين مطلب آن است كه خاقاني شاعر بزرگ ايراني در قرن 6 هجري در يكي از مشهورترين قصايد خويش، كه آنرا در بيماري خود و نيز در سوگ فرزندش سروده، مي گويد:

هديه پارنج طبيبان به ميانجي بنهيد

خواب بيمار پرستان به سحر باز دهيد

تا چك عافيت از حاكم جان نستانيد

خط بيزاري آسايش و خور باز دهيد

يا در سفرنامه ناصرخسرو يا حتي در شاهنامه فردوسي ديده مي‌شود ).

انواع چك از نظر بانك ملي و توضيح آنها

1- چك عادي: همان چكهايي است كه در موقع گشايش حساب جاري بر اثر تقاضاي كتبي مشتري در اختيار وي قرار مي‌گيرد تا با هر برگ آن از حساب خود برداشت يا به ديگري منتقل نمايد.

2- چك گواهي شده : چكي است كه وجود محل آن بنا به درخواست دارنده حساب براي مدت معيني از طرف بانك گواهي شده و بانك معادل مبلغ آن چك از حساب مشتري برداشت و يا در همان حساب تا زمان ارائه چك براي دريافت وجه مسدود مي‌نمايد.

3- چك بانكي: چكي است كه بوسيله يك بانك عهده خود يا شعب آن يا عهده حساب آن بانك در بانك ديگر به تقاضاي مشتري صادر مي‌شود.

4- چك بسته: هنگامي كه دارنده حساب بخواهد گردش يا انتقال چك را محدود نمايد بر روي چك صادره به نام شخص معين دو خط موازي مورب رسم كرده و پرداخت وجه آنرا به حساب خود نزد بانكي كه در آنجا حساب دارد منظور نمايد. (اين چك بسته را چك‌بسته عام مي‌گويند).

5- چك عمومي اينيبوس: اگر دارنده حساب بخواهد چكي بكشد و دسته چك خود را همراه نداشته باشد، مي‌تواند از بانك تقاضا كند يكبرگ چك عمومي در اختيار او بگذارد.

6-چك مسافرتي: چكي است كه از طرف بانكهاي ناشر اسكناس و يا مؤسسات اعتباري خاص كه شهرت بين‌المللي دارند صادر شده و در اختيار مسافراني كه قصد عزيمت به خارج از كشور را دارند قرار مي‌گيرد.

امروزه استفاده از چك مسافرتي در مسافرتهاي بين شهري و بين استاني داخل كشور نيز متداول گرديده است.

7- چك تضمين شده: چكي است كه از طرف بانكي مجاز عليه همان بانك صادر مي‌گردد.

8- چك در گردش: رويه‌اي است كه براي صدور چك مسافرتي براي خارج از كشور ذكر شد در مورد صدور چك در گردش در داخل كشور نيز جاري است.

9- چك پول و چك مسافرتي: اين نوع چكها نيز در رديف و جزو خانواده چكهاي تضمين شده محسوب مي‌شوند.

انواع ديگر چك (در عرف عام)

در اين قسمت، هدف، بررسي عناوين مختلفي است كه در استفاده از چك در عرف عام مرسوم و متداول گرديده و به تبع تسهيل مبادلات اقتصادي، مسائل و مشكلاتي را آفريده است.

- چك امانتي: همانطور كه مي‌دانيم و در بخش مربوط به قوانين و مقررات مربوط به چك در همين كتاب آمده، دادن و يا گرفتن يك يا چند فقره از هر نوع چك بصورت اماني ممنوع  و غيرقانوني مي‌باشد اما معمولاً شاهد اين امر بدلايل مختلفي مانند روح مهرطلبي و احساس انجام نيكي براي ديگران هستيم. كه دارندگان دسته چك گاهي چكي را با قيد مبلغ و يا بطور سفيد امضاء در وجه فرد غير (به تصور امانتي) در ازاي دريافت وجهي صادر مي‌كنند و بعضاً سررسيد آنرا نيز تعيين ننموده (چك بدون تاريخ) و تحويل گيرنده مي‌دهند. در بسياري از موارد بخصوص بروز اختلاف بين طرفين چك فوق به بانك ارائه و بدليل خالي بودن حساب جاري صاحب چك، موجب مشكلات و تنشها مي‌گردد. در اين صورت است كه صادر كننده چك بلامحل بودن آنرا با عنوان اين كه چك را به امانت كشيده بود توجيه مي‌كند.

- چك تخليه: طبق روال معمول كه بين واسطه‌ها، بنگاههاي معاملاتي املاك بيشتر كاربرد دارد. بنگاه به نمايندگي از طرف موجر (واحد مسكوني يا تجاري) چكي را كه مبلغ مندرجه روي آن حدوداً بيشتر از مبلغ قيمت نهايي ملك مورد اجاره يا رهن تعيين مي‌شود از مستاجر (باز هم بصورت امانت!) دريافت مي‌دارد و آنرا در اختيار موجر قرار مي‌دهد. معمولاً در وجه اين نوع چكها عبارت «چك تخليه از بابت تخليه….» عيناً قيد مي‌شود تا چنانچه موقع انقضاء مدت اجاره، مستاجر از تخليه و تحويل ملك مورد نظر امتناع نمايد موجر مطالبه مبلغ مندرج چك  تخليه را بعنوان طلب خود ادعا نمايد. اين امر نيز برخلاف قانون چك اعمال مي‌شود و چكي كه اينگونه مورد استعمال قرار مي‌گيرد در صورت نداشتن يا كسري موجودي در حساب جاري صادر كننده چك، بلامحل تلقي شده و قابل پيگرد كيفري يا حقوقي خواهد بود. البته هدف از اين امر تضمين و پشتوانه حفظ ملك است.

- چك اشخاص: گاهي براساس عرف رايج معاملات مدت‌دار قراردادي في‌مابين خريدار و فروشنده مبني بر همكاري بصورت فروش نسيه در مقابل ارائه چك مدت‌دار منعقد مي‌گردد يعني عمده‌فروش با فروشنده جزء به توافق مي رسند كه مبادله كالا يا خدمات دوجانبه صرفاً از طريق چك خودشان صورت خواهد گرفت. به چكهايي كه فروشنده جزء از غير حساب جاري خود (از مشتريان ساير) به عمده فروش فوق ارائه نمايد در اصطلاح بازاري «چك اشخاص» اطلاق مي‌شود.

- چك قرض‌الحسنه: اخيراً صندوقهاي قرض‌الحسنه يا مؤسسات پس‌انداز و قرض‌الحسنه قوّامين به مشتريان دارنده حسابجاري در شعبه خود دسته چكهايي نيز مطابق ساير بانكها تحويل مي‌دهند كه در عرف عام به «چك قرض‌الحسنه» موسوم گرديده است اين نوع چكها در واقع «حواله» بوده و از قانون چك (به مفهوم بانكي آن) مستثني مي‌باشد.

 

منبع: سليمي، ياسين ، (1381) چك برگشتي يا اژدهاي جادوئي،  از ص 21 تا ص 38.

تهيه و تنظيم :خسرو  محمدپور

كارشناس پشتيباني اداره كل تبليغات اسلامي استان