قرآن برای انسان‌هایی که در مسیر سلامت روان قرار می‌گیرند و مراحل رشد و تکامل خود را می‌پیمایند، ویژگی‌هایی بیان کرده و با به تصویر کشیدن وقایع زندگی پیامبران به‌مثابه نمونه افراد دارای سلامت روان، الگوهای مناسبی در اختیار مخاطبان خود قرار داده است.
سلامت روان
۱۰ اکتبر به ابتکار فدراسیون و سازمان جهانی بهداشت روان، روز جهانی سلامت روان نام‌گذاری شده است. سلامت روان به معنای سالم نگه داشتن روان از هرگونه آسیب روانی و هدف اصلی آن، پیشگیری از به‌وجود آمدن ناراحتی‌های روحی روانی است؛ به عبارت دیگر، سلامت روانی علمی است برای بهزیستی و رفاه اجتماعی که تمام زوایای زندگی را دربر می‌گیرد. سازمان بهداشت جهانی سلامت روانی را این‌گونه تعریف کرده است: قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران، تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به‌طور منطقی، عادلانه و مناسب.
از طرفی متأسفانه، روان‌پریشی و درگیری انسان با بیماری‌های روانی، یکی از چالش‌های بشر در عصر جدید است. نبود سلامت روان خطرات فراوانی برای زندگی فرد و دیگران به‌‌دنبال دارد و حس رضایتمندی، امیدواری و آینده‌سازی را از فرد سلب می‌کند.
در طول تاریخ، روانشناسان با استفاده از شیوه‌های گوناگونی از جمله روش‌های شناختی، رفتاردرمانی، الکترودرمانی، هیپنوتیزم و... سعی در برطرف کردن بیماری‌ها و فشارهای روحی روانی افراد داشته‌اند و تا حدودی هم در این زمینه موفق بوده‌اند. همچنین آنها معتقدند که دین و آموزه‌های اعتقادی نیز نقش مهمی در حصول سلامت روحی و روانی فرد و جامعه دارد؛ چراکه اعتقادات و مذهب یکی از نهادهای اساسی در شکل‌گیری شخصیت افراد به‌شمار می‌رود.
قرآن برای انسان‌هایی که در مسیر سلامت روان قرار می‌گیرند و مراحل رشد و تکامل خود را می‌پیمایند، ویژگی‌هایی بیان کرده است. فرشته روشن و مجید خزایی، نویسندگان مقاله «سلامت روان از دیدگاه قرآن» (مجله مطالعات قرآنی، زمستان۱۳۹۱، شماره ۱۲) این ویژگی‌ها را از سه بعد اعتقادی، رفتاری و اجتماعی مورد بررسی و واکاوی قرار داده که به بخشی از نتایج این پژوهش اشاره خواهد شد.
مؤلفه‌های سلامت روان در بعد فردی
ـ ایمان
براساس آیه ۱۸۶ سوره بقره، ایمان یکی از نخستین ویژگی‌های انسان‌های دارای سلامت روان محسوب می‌شود. ایمان به معنای باور و اعتقادی است که در عمق وجود انسان رسوخ می‌کند و آثار آن در اعمال و رفتار آدمی پدیدار می‌شود. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «هرگاه ایمان در قلب وارد شود، نقطه‌ای نورانی در آن پدید می‌آید. هرچه ایمان زیاد شود، آن نقطه نیز گسترش می‌یابد و آن‌گاه که ایمان کامل شد، نور تمام قلب را فرا خواهد گرفت.» همچنین ایشان در حکمت ۳۱۸، ایمان را چنین توصیف کرده است: «ایمان شناخت با قلب، اقرار به زبان و عمل با اعضا و جوارح است.» ایمان و اعتقاد به وجودی برتر، یکی از ارکان سلامت روان محسوب می‌شود.
ـ توکل
از دیگر رفتارهای مؤثر در سلامت روان و رفتارهای سازنده، توکل بر خداوند است؛ زیرا توکل بر خدا ضمن عطای آرامش به انسان، محرک او برای حل مشکلات نیز خواهد بود. توکل که اعتماد و اطمینان قلبی انسان به خداوند در همه امور و پشت کردن به هر قدرتی غیر از اوست، بر ایمان و یقین به این موضوع دلالت دارد که هیچ قدرتی جز خدای متعال در امور این عالم اثرگذار نیست. توکل در حیطه رفتاری سلامت روانی جای دارد و در حقیقت حسن ظنی است که انسان به پروردگار خود دارد و اموراتش را در حیطه رفتار و عاطفه براساس آن تنظیم می‌کند.
در آیه سوم سوره طلاق چنین آمده است: «...وَ مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ...؛ هر کس بر خداوند توکل کند، کفایت امرش را می‌کند.» کفایتی که در این آیه به آن اشاره شده است، می‌تواند به انسان موحد و خداباور حس آرامش دهد و سلامت قلبی او را حفظ کند. خداوند در سوره آل‌عمران، آیه ۱۶۰ نیز چنین می‌فرماید: «إِنْ يَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلَا غَالِبَ لَكُمْ وَإِنْ يَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِي يَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ؛ اگر خدا شما را یاری کند، هیچ کس بر شما چیره و غالب نخواهد شد و اگر شما را واگذارد، چه کسی بعد از او شما را یاری خواهد داد؟ و مؤمنان باید فقط بر خدا توکل کنند.»
نفوذ اراده و رسیدن به مقصد در عالم ماده، نیازمند عوامل طبیعی و روحی خاصی است. وقتی انسان وارد میدان عمل می‌شود و تمام عوامل طبیعی مورد نیاز را آماده می‌کند، تنها چیزی که میان او و هدفش فاصله می‌اندازد، عوامل روحی همچون سستی اراده و تصمیم، ترس، غم، اندوه، شتاب‌زدگی و بدگمانی به تأثیر علل است. در چنین وضعیتی اگر انسان بر خدا توکل داشته باشد، می‌تواند تأثیر موانع و مزاحمت‌های روحی را خنثی کند.
ـ اطمینان و آرامش
از دیدگاه قرآن، ایمان باعث ایجاد آرامش و طمأنینه در انسان می‌شود و به این صورت، بر ایجاد سلامت روان تأثیر شگرف دارد: «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ همان كسانى كه ايمان آورده‌اند و دل‌هايشان به ياد خدا آرام مىگيرد. آگاه باش كه با ياد خدا دل‌ها آرامش مىيابد.»
ـ مثبت‌نگری
انسان دارای سلامت روان همواره نگرشی مثبت به خود و جهان پیرامون دارد. قرآن کریم در آیه ۲۵۷ سوره بقره می‌فرماید: «خداوند سرپرست و یار کسانی است که ایمان آورده‌اند، آنها را از ظلمات به سمت نور خارج می‌کند.» با توجه به سلسله‌مراتب هدایت و ایمان، مؤمنان در مسیر هدایت، محتاج راهنمایی‌های الهی در هر مرحله هستند. انسانی که در پرتو ایمان در مسیر سلامت روان قرار می‌گیرد، خدا را متولی امور خود می‌داند. مؤمن نور هدایت و راهنمایی او را سبب رستگاری می‌داند|؛ لذا همواره نظام خلقت و قوانین حاکم بر آن را با نگرشی مثبت و هدف‌دار نظاره می‌کند تا بتواند راه و هدف خود را به درستی دریابد.
ـ استقلال فکری
گاهی انسان در مسیر زندگی خود با امر حقی مواجه می‌شود؛ اما به‌دلیل نداشتن اعتماد به نفس و استقلال در فکر و عمل نمی‌تواند مستقل از اعتقادات، اطرافیان و نیاکان خود، امر درست را انتخاب کند. خداوند در آیه ۵۲ سوره انبیا با بیان داستان زندگی حضرت ابراهیم، تقلید آزر از نیاکان بت‌پرست خود را مورد سرزنش قرار داده است؛ لذا اعتماد به نفس و استقلال در گزینش حقیقت، یکی از نشانه‌های مهم سلامت روان در انسان محسوب می‌شود که در قصص قرآنی متعدد به آن اشاره شده است.
ـ امیدواری
انسانی که از نعمت سلامت روان برخوردار است، تمام اسباب و عوامل عالم را به دست خدا می‌بیند و همیشه به لطف و رحمت او امیدوار است. خداوند در آیه ۸۷ سوره یوسف چنین می‌فرماید: «...إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ؛ جز مردم کافر از رحمت خدا مأیوس نمی‌شوند.» روح منسوب به خدا همان فرج بعد از شدت است که به اذن خدا و مشیت او صورت می‌گیرد. انسان مؤمن باید معتقد شود که خدا هرچه بخواهد و اراده کند، انجام می‌دهد و هیچ قاهری نیست که بر مشیت او فائق آید و یا حکم او را عقب اندازد. انسان باایمان نباید از رحمت الهی ناامید شود؛ زیرا یأس از رحمت خدا در حقیقت، محدود کردن قدرت او و کفر به احاطه و وسعت رحمت اوست. (طباطبایی، تفسیر المیزان، ج ۱۱، ص ۲۳۴)
ـ صبر
روحیه صبر و شکیبایی در حقیقت، تجلی عملی و رفتاری اعتقاد و ایمان به پروردگار است که ضرورت وجود آن در مواجهه با فرازونشیب‌های زندگی به‌ویژه در ارتباطات اجتماعی و تعاملات خانوادگی اجتناب‌ناپذیر است. در زندگی بشر، همچنان که خوشی‌ها، شیرینی‌ها و کامیابی‌هایی وجود دارد، رنج‌ها، مشکلات، شکست‌ها و ناکامی‌ها نیز موجود است. انسان باایمان دریافته که مصیبت‌ها، ضربه‌های نسنجیده نیست و مطابق قضایی معلوم، قدری مرسوم و حکمتی ازلی است. خدای متعال هم قضا و قدر دارد و هم لطف، هم بلا می‌فرستد و هم تخفیف می‌دهد؛ لذا فرد مؤمن در مواجهه و هجوم مصائب، تکیه‌گاهی محکم و پناهگاهی ایمن در وجود خود احساس می‌کند و از این احساس، نیرو و نشاط می‌گیرد و در برابر پیشامدهای ناگوار مقاومت و صبوری می‌کند. خداوند در آیه ۱۳۰ سوره طه به پیامبر گرامی نیز توصیه به صبر کرده است: «فَاصْبِرْ عَلَىٰ مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا...؛ پس بر آنچه مى‌گويند شكيبا باش و پيش از برآمدن آفتاب و قبل از فرو شدن آن، با ستايش پروردگارت، او را تسبيح گوى.»
ـ شکرگزاری
شکر و سپاس از خداوند متعال، یکی از ویژگی‌های انسان‌های دارای سلامت معنوی است. به‌طور طبیعی، انسان سالم کسی است که قدرت سپاسگزاری از نعمتی را که به او ارزانی شده، دارا باشد و به اهمیت آن پی ببرد. آفریدگار هستی با وجوب قرائت سوره حمد و آیه «الحمد لله رب العالمین» در تمامی نمازهای واجب و مستحب در حقیقت زمینه گسترش فرهنگ شکرگزاری را در میان مسلمانان فراهم آورده است. کلیدواژه شکر در آیات متعددی از قرآن ذکر شده و یکی از ویژگی‌های مشترک همه انبیا در روایت‌های متعدد قرآنی است.
ـ رضا و تسلیم
رضا، حالت روانی در انسان است که سبب می‌شود تا او به قضا و قدر الهی همواره تسلیم و راضی بوده و نسبت به سرنوشت خود، خشم و نارضایتی نداشته باشد و مقررات عالم را در راستای مصلحت خود بداند. مؤمن واقعی موظف است روح تسلیم در برابر حق را در خود پرورش دهد. این بینش باعث می‌شود که او به آنچه در زندگی رخ داده است، رضایت دهد و این تسلیم و رضا سبب افزایش سلامت روان و کاهش مشکلات و نگرانی‌های او می‌شود.
مؤلفه‌های سلامت روان در بعد اجتماعی
انسان موجودی اجتماعی است و یک بعد از سلامت روانی او به تعاملات سازنده‌اش با اجتماع اطراف برمی‌گردد. با بررسی آیات قرآن، نحوه تعامل فرد دارای سلامت روان با اجتماع قابل استقصا است؛ برای نمونه، ویژگی‌هایی چون وفای به عهد (آیه ۳۴ سوره اسرا)، امانتداری (آیه ۸ سوره مؤمنون)، احسان به خانواده (آیه ۸۳ سوره بقره)، نوع‌دوستی و مهرورزی به دیگران (آیه ۶۳ سوره انفال)، عفو و گذشت (آیه ۱۳۴ سوره آل‌عمران) و حسن خلق و خوش‌رفتاری (آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران) در این کتاب گهربار ذکر شده است که هر کدام سبب رشد و تکامل سلامتی روان انسان و برقراری پیوندهای عمیق اجتماعی در جامعه خواهد شد.
نتیجه اینکه اگرچه علم روانشناسی به موضوعیت معنویت در سلامت روانی انسان و تکیه او به قدرتی برتر در فائق آمدن بر مشکلات زندگی تأکید دارد، اما هرگز نتوانسته مؤلفه‌هایی در رفع این نیاز بیان کند و قرآن کریم ضمن پرداختن به مسئله سلامت روان، راهکارها و ویژگی‌هایی برای حصول آن معرفی کرده است. قرآن با به تصویر کشیدن وقایع زندگی پیامبران به‌مثابه نمونه افراد دارای سلامت روان، الگوهای مناسبی در اختیار مخاطبان خود قرار داده تا آنها چگونگی پشت سر گذاشتن بحران‌ها و مشکلات زندگی از سوی انبیا را مشاهده و از اتکای آن حضرات به قدرت لایزال الهی و عبور از مشکلات با کمال آرامش و بدون گرفتار شدن به هیچ نوع از ناهنجاری‌های رفتاری یا اختلالات روانی، الگوپذیری کنند.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان