مشاهده نکردن تاثیر اجتماعی و اقتصادی پژوهش‌ها در کشور و در رفاه حال جامعه، تولید مقاله بدون توجه به کاربردی بودن و مسئله‌محور بودن آن، گسست ارتباط دانشگاه، صنعت و جامعه و ... نشان‌دهنده این است که فضای دانشگاهی ایران در پدیده «فرم‌گرایی علمی» گرفتار شده است. چنانچه این مسئله حل نشود، تبعات جبران‌ناپذیری بر بدنه آموزش عالی کشور و به تبع آن به جامعه وارد خواهد شد.
به گزارش ایسنا، علی‌رغم افزایش تعداد مقالات و نرخ رشد بروندادهای علمی کشور در سال‌های اخیر، چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی، بسیاری از پژوهش‌ها بیان‌گر این است که هنوز از نظر کیفیت و اثرگذاری علمی وضعیت مطلوبی نداریم.
پژوهش‌های متعددی که به بررسی شاخص‌های نوآوری و جایگاه ایران پرداخته‌اند، اذعان دارند که به نسبت تعداد بروندادهای علمی، کشور ما در مقایسه با کشورهای منطقه، علی‌رغم ارتقای رتبه در سال‌های اخیر، هنوز به جایگاه مطلوب خود نرسیده است.
اگرچه آمارهای پایگاه استنادی علوم جهان اسلام حاکی از این است که در سه سال متوالی (۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹) ایران رتبه اول کشورهای اسلامی را به لحاظ کمی در بروندادهای علمی داشته است؛ اما جایگاه کشورها به لحاظ شاخص «اقتصاد دانایی» حاکی از آن است که کشور ایران در بین کشورهای دنیا، جایگاه ۹۳ و در بین ۲۵ کشور جنوب غرب آسیا، رتبه ۱۳ را دارد.
فرم‌گرایی علمی و توجه به ظواهر پژوهش
همچنین عدم مشاهده اثر اجتماعی و اقتصادی پژوهش‌های انجام‌شده در کشور در رفاه حال جامعه حاکی از تولید صرف مقاله بدون توجه به مسئله‌محور و کاربردی بودن آن، گسست ارتباط دانشگاه و صنعت، نبود ارتباط ارگانیک بین جامعه و دانشگاه و عدم احساس مسئولیت اجتماعی، نشان‌دهنده این است که فضای دانشگاهی ایران در پدیده‌ای تحت عنوان «فرم‌گرایی علمی» گرفتار شده است.
فرم‌گرایی علمی در پایین‌ترین سطح، به شیوه نمادین در ارائه اطلاعات گفته می‌شود و در بالاترین سطح شامل در نظر گرفتن بدیهیات است. در نظام آکادمیک فرم‌گرا، به جای این‌که محتوا یا صداقت در جمع‌آوری داده‌ها و صداقت در نگارش گزارش‌های علمی اهمیت پیدا کند، نحوه شکل خلق دانش اهمیت پیدا می‌کند.
همچنین افراد بیشتر به چارچوب‌های ظاهری انجام پژوهش و گزارش‌نویسی توجه می‌کنند تا به این‌که آیا پژوهش دارای مسئله مشخصی است؟ و آیا محتوای آن به حل مسئله توجه داشته؟ و یا تنها برای بهره‌مندی از ارائه آن به نظام دانشگاهی تنظیم شده است؟
پدیده فرم‌گرایی علاوه بر نظام دانشگاهی در رفتارهای اجتماعی و سایر عرصه‌های زندگی افراد نیز نمود پیدا کرده است و چنانچه این مسئله حل نشود، تبعات جبران‌ناپذیری بر بدنه آموزش عالی کشور و به تبع آن به جامعه وارد خواهد شد. همچنین روزبه‌روز از کیفیت تولیدات علمی کاسته می‌شود و از رشد و توسعه علم و فناوری دور خواهیم شد که می‌تواند جایگاه ایران در اقتصاد دانش و به تبع آن رشد اقتصادی و توسعه پایدار جامعه را نیز تحت تاثیر خود قرار دهد.
باتوجه به همین مسائل، پژوهشگران با انجام یک مطالعه، عوامل مرتبط با ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران و راه‌های برون‌رفت از آن را مورد بررسی قرار دادند.
در این مطالعه که با روش کیفی انجام شد، پژوهشگران با ۱۳ نفر از صاحب‌نظران و سیاست‌گذاران دانشگاهی به عنوان متخصصان این حوزه، مصاحبه انجام دادند. مصاحبه با سیاست‌گذاران دانشگاهی نشان داد که پدیده فرم‌گرایی علمی با عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نهادی مرتبط است.
نقش سیاست‌های اقتصاد غلط در مشکلات پژوهش
عوامل اقتصادی به سیاست‌های اقتصادی غلطی گفته می‌شود که منجر به عدم پیشرفت و عدم توسعه پایدار اقتصادی در کشور و متعاقب آن ایجاد مشارکت معیشتی و اقتصادی و تأثیرات سوء بر بروندادهای علمی در جامعه دانشگاهی شده است.
پژوهشگران این مطالعه معتقدند که ابهام در سیاست‌گذاری‌های اقتصادی، نقصان حمایت‌گری مالی و اقتصادی، مزایای اقتصادی کمی‌زدگی آیین‌نامه‌های تشویقی، از جمله عوامل اقتصادی مرتبط با فرم‌گرایی علمی است.
شرکت‌کنندگان در پژوهش بر این باورند که اقتصاد دولتی و غیررقابتی، فقدان عقلانیت پایدار اقتصادی، عدم استقلال اقتصادی طبقات اجتماعی، عدم ارتباط با صنعت و غیرکاربردی بودن علم در صنعت و جامعه، از عوامل اقتصادی مهم در ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی در نظام دانشگاهی کشور محسوب می‌شود.
همچنین تضاد بین نظام دستمزد، عرضه و تقاضا، حمایت‌های ناکافی و کم مالی از پژوهش‌ها و مشارکت معیشتی و اقتصادی جامعه دانشگاهی و همچنین وجود محرک‌های مالی و اقتصادی و جوایز مالی و آیین‌نامه‌های تشویقی که به مقالات تعلق می‌گیرد، در ایجاد فرم‌گرایی علمی مؤثر است.
نقش مدرک‌گرایی و خالی شدن دانشگاه‌ها از نخبگان علمی
در این مطالعه عنوان شد که عوامل اجتماعی مانند کسب شهرت اجتماعی و توده‌ای شدن دانشگاه‌ها از جمله عوامل مؤثر در بروز این پدیده هستند. شرکت‌کنندگان در این مطالعه معتقدند که مدرک‌گرایی و روی آوردن به دانشگاه برای کسب مدرک، شغل مناسب، حیثیت اجتماعی، می‌تواند منجر به ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی شود. همچنین خالی شدن دانشگاه‌ها از نخبگان علمی و فقدان جایگاه و قدرت پیشگامی دانشگاه در جامعه، از دیگر عوامل اجتماعی فرم‌گرایی علمی است.
یکی دیگر از عواملی که در این مطالعه به عنوان عامل مؤثر در پدیده فرم‌گرایی مطرح شد؛ عوامل فرهنگی بود. عوامل فرهنگی، به مجموعه خرده‌فرهنگ‌های غلط رایج در بین جامعه دانشگاهی گفته می‌شود که مانعی برای دستیابی به رسالت اصلی دانشگاه‌ها است. از دیدگاه شرکت‌کنندگان در این پژوهش، کپی‌کاری، موازی‌کاری، تقلب، لابی‌گری در چاپ مقالات، عدم تعهد و تدین، راحت‌طلبی، ظاهرگرایی در پژوهش و نگاه کاسب‌کارانه به پژوهش، عوامل فرهنگی ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران محسوب می‌شوند.
نگاه سیاسی و آمارسازی برای جایگاه علمی کشور
در این مطالعه عنوان شده است که عوامل سیاسی مانند حاکمیت نگاه سیاسی نسبت به مسائل پژوهشی و دستیابی به چشم‌انداز ترسیم‌شده در اسناد بالادستی در ایجاد فرم‌گرایی مؤثر هستند. برخوردهای سیاسی با مسائل پژوهش، تعیین اولویت پژوهش از سوی جناح‌های سیاسی خاص برای دانشگاه، پاسخگویی دانشگاه به افراد با نفوذ سیاسی، مداخلات سیاسی در آزادی عمل دانشگاه‌ها و جلوگیری از استقلال عمل و علم دانشگاه‌ها به‌منظور رسیدن به مقاصد سیاسی و شرط دارا بودن مدارک تحصیلی بالا برای ورود به عرصه سیاست ازجمله عوامل سیاسی ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی هستند که شرکت‌کنندگان پژوهش به آن‌ها اشاره داشتند.
همچنین آمارسازی با جهت نشان دادن جایگاه علمی کشور، رسیدن به چشم‌انداز ایران ۱۴۰۰، رسانه‌ای کردن تولیدات کمی دولت‌ها و عدم نظارت روی سیاست‌گذاری‌های فرادستی، از عوامل سیاسی ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی قلمداد می‌شود.
نقش بی‌هویتی دانشگاه و قوانین و مقررات سخت‌گیرانه
در این مطالعه عنوان شد که عوامل نهادی نیز در ایجاد این پدیده مؤثر است. عوامل نهادی، به مجموعه خط‌مشی‌های مرئی و نامرئی و ناصواب تأثیرگذار که از سوی مراجع بالادستی همچون وزارت علوم بر ساختار و فعالیت‌های دانشگاه‌ها تحمیل می‌شود، اشاره دارد. این عوامل شامل مشکلات ساختاری شرکت‌کنندگان در پژوهش، بی‌هویتی دانشگاه و فقدان نظام جامع پژوهش در کشور است.
شرکت‌کنندگان در پژوهش بر این باورند که قوانین و مقررات سخت‌گیرانه آموزشی و پژوهشی، الزام اجرای آئین‌نامه‌های بالادستی، فقدان تعهد مدیران نسبت به مدیریت امور، اختلاط متولیان اداره دانشگاه و عدم نظارت مدیران بر امور، فقدان نظارت و قاطعیت برخورد با بداخلاقی‌های پژوهشی می‌تواند منجر به ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی شود.
همچنین شرکت‌کنندگان در پژوهش بر این باورند که توده‌ای شدن دانشگاه‌ها، حاکمیت هدف کسب درآمد و رقابت کاذب، اولویت افزایش کمی مقالات جهت ارتقاء، روی آوردن جامعه دانشگاهی به کمی‌گرایی در تولیدات علمی و مدرک فروشی نقش بسزایی در ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی دارند.
از دیدگاه شرکت‌کنندگان در پژوهش، عواملی از جمله نبود نظام جامع پژوهش و فقدان اجتماعات علمی جهت ارزیابی یکدیگر و عدم پاسخگویی دانشگاه در برابر نیازهای جامعه، به‌عنوان عوامل نهادی تأثیرگذار دیگر در ظهور پدیده فرم‌گرایی علمی در نظام دانشگاهی کشور محسوب می‌شوند.
در این مطالعه راهکارهایی برای بهبود وضعیت فرم‌گرایی علمی در کشور عنوان شده است. ایجاد اقتصاد رقابتی در کشور، تقویت ارتباط دانشگاه با صنعت، تحول فرهنگی در دانشگاه، بازتعریف هویت دانشگاه، بازنگری در سیاست‌گذاری علمی کشور، بازنگری نظام جامع پژوهش در کشور و اعطای آزادی و استقلال عمل به دانشگاه از جمله راهکارهای بود که در این مطالعه مطرح شدند.
به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ نظام دانشگاهی کشور از جنبه‌های مختلفی در رنج است که یکی از جنبه‌های مناقشه برانگیز آن، نظام پژوهشی است که در سال‌های اخیر از منظرهای مختلف مورد بحث و انتقاد قرار گرفته است.
فرم‌گرایی علمی و ایجاد روحیه پوپولیستی به جای بالندگی علمی
این محققان معتقدند که فرم‌گرایی علمی، منجر به رشد روحیه پوپولیستی و برندسازی شخصی به جای رشد و بالندگی علمی و شوق آموختن و آموزش دادن خواهد شد. رقابت ناسالم بین جامعه دانشگاهی اعم از استاد و دانشجو برای افزایش تعداد مقالات هر چند سطحی و فاقد هرگونه نوآوری و با لابی‌گری‌هایی در سطح داوری و تلاش برای افزایش تعداد استنادات از طریق خوداستنادی یا از طریق دوستان و همکاران باعث افول اخلاق پژوهش و تعهد علمی در جامعه دانشگاهی خواهد شد.
این شکل از فرم‌گرایی با اسم رشد علمی صرفاً به افراد محدود نمی‌شود، بلکه تلاش نشریات علمی برای کسب نمایه‌های بین‌المللی و در ادامه کسب ضریب تأثیر بالاتر نیز صورت دیگری از این فرم‌گرایی است که باعث شده تا بسیاری از نشریات پذیرش مقالات را منوط به استناد مقالات آن مجله کرده که نمودی نیز از سوء رفتارهای علمی است که در نهایت با بررسی پایگاه‌های استنادی منجر به کاهش درجه علمی مجله خواهد شد.
در این مطالعه با اشاره به اصرار دانشگاه‌ها به کسب جایگاه در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی عنوان شده است که رشد همه‌جانبه و ارتقای رتبه در هر یک از شاخص‌های رتبه‌بندی‌های دانشگاهی به خودی خود بد نیست، ولی متاسفانه کشورهای در حال توسعه همچون ایران، کسب جایگاه و رتبه در کوتاه‌ترین زمان ممکن را مبنا و هدف قرار داده‌اند و در واقع تعریف نادرست از شاخص‌ها را به کار بسته‌اند که می‌تواند مخرب باشد.
در انجام این تحقیق؛ مریم سادات قریشی خوراسگانی استادیار گروه مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی دانشگاه الزهرا، المیرا جنوی استادیار گروه ارزیابی سیاست‌ها و پایش علم، فناوری و نوآوری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و محسن نظرزاده زارع استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه ملایر با یکدیگر مشارکت داشتند.
یافته‌های این مطالعه، تابستان ۱۴۰۰ به صورت مقاله علمی با عنوان «تبیین پدیده فرم‌گرایی علمی در نظام دانشگاهی ایران: عوامل و راهکارها» در فصل‌نامه «سیاست علم و فناوری» منتشر شده است.