نگاهي به مسجد عقبه بن نافع در تونس و اهميت آن در جهان اسلام
قيروان؛ نماد تمدن اسلامي در‌آفريقا
جام جم آنلاين: در «بحارالانوار» نوشته علامه مجلسي، حديثي از پيامبر اسلام(ص) نقل شده كه در آن از «قيروان» به عنوان منبري از منبرهاي بهشت نام برده شده است؛ همچنين اين شهر كه، نامش را از واژه فارسي «كاروان» گرفته است، در اشعار حافظ و مولانا و ديگر شعراي بزرگ ايراني نيز وارد شده و اين شاعران فارسي از قيروان بسيار ياد كرده‌اند.
قيروان كه در كشور تونس قرار دارد، به زعم مسلمانان سني، بعد از مكه، مدينه و بيت‌المقدس، چهارمين شهر مقدس اسلام است؛ گرچه شيعيان، شهر نجف اشرف در عراق را شايسته اين مقام مي‌دانند، اما صرف نظر از اين موضوع، اهميت قيروان در جهان اسلام به سبب موقعيت جغرافيايي و همچنين تاريخي‌اش و نيز عالمان و محدثاني كه در اين شهر پرورش يافته‌اند، چنان پررنگ است، كه آشنايي با آن را اجتناب‌ناپذير مي‌كند.
قيروان، بي‌شك نماد تمدن اسلام در آفريقا است، زيرا نخستين شهري است كه اعراب مسلمان پس از ورودشان به آفريقا در اين قاره بنا نهادند. اين شهر بعدها توسعه يافت و مسلمانان بيشتري در آن سكونت پيدا كردند و كم‌كم شهرت علمي و ديني آن در سراسر عالم اسلام پراكنده شد.
ميراث جهان اسلام
شهر قيروان كه اكنون جزو ميراث جهان اسلام به شمار مي‌آيد و سال 2009 به عنوان پايتخت فرهنگي جهان اسلام انتخاب شد، در دوران فتوحات اسلامي نقش استراتژيك ويژه‌اي داشت. عقبه بن نافع سردار سپاه اسلام، آفريقاي شمالي را در سال 50 هجري (670 ميلادي) كه آغاز فتوحات اسلامي در آفريقا بود، فتح كرد و شهر قيروان در تونس را بنا كرد. وي اين شهر را به منظور استقرار مسلمانان ساخت تا بتواند اسلام را در آفريقا اشاعه دهد. از اين رو اين شهر آغازگر تاريخ تمدن اسلام در مغرب عربي است. وي زماني كه وارد اين شهر شد اهالي قيروان را جمع كرد و گفت: «خداوند اين شهر را سرشار از علما و فقها گرداند و با اسلام عزت يابد. پروردگارا، اين شهر را از هتك حرمت و آتش برحذر دار!»
از آن دوران به بعد قيروان به شهري مترقي شهرت يافت بويژه در دوران اغالبي‌ها (سلسله اغالبي) كه مركز علم و فرهنگ بود و بيشتر انديشمندان و علما از شهرهايي چون بغداد، كوفه، بصره و حتي يونان به اين شهر مي‌آمدند تا علوم مختلف را در آن فراگيرند. اغالبي‌ها قيروان را به عنوان پايتخت برگزيدند و تمام تلاش خود را براي آباداني آن به كار بردند و قيروان مركز تمدن و فرهنگ طي عصرهاي مختلف شد.
از ويژگي‌هاي اين شهر مي‌توان به ساخت بيت‌الحكمه به عنوان نخستين دانشگاه اسلامي كه مركز تجمع انديشمندان و علماي بزرگ جهان بود اشاره كرد، كه فعاليت‌هاي علمي و فكري بسياري در آن شكل مي‌گرفت. به طوري كه شيخ سحنون و مالك بن انس علماي بسياري را پرورش و رشد دادند. همان‌طور كه كوردوبا (قرطبه) در اندلس و فاس در مراكش مراكز علمي مسلمانان بودند، قيروان نيز از نخستين مراكز علمي در آفريقا بود و نقش كليدي در تدريس و پرورش و اشاعه علوم ديني داشت. معماري اين شهر در دوران فاطمي‌ها به اوج خود رسيد به طوري كه بناهاي تاريخي به منظور ارائه ابعاد معنوي علمي و معرفتي اين شهر ساخته شد و به شهري ديني تبديل شد كه فعاليت‌هاي ديني آن در ماه مبارك رمضان و ميلاد پيامبر اكرم(ص) بسيار برجسته بود.
اولين مسجد آفريقا
هر چيزي در قيروان با عظمت و بزرگي اسلام ساخته شد. بويژه مسجد عقبه بن نافع به عنوان بزرگ‌ترين آثار اسلامي در آفريقا به شمار مي‌رود. اين مسجد با برخورداري از تزئينات زيبا و برجسته يكي از آثار باستاني و مفاخر مهم جهان اسلام است كه نه‌تنها الگويي براي ساخت مساجد آفريقايي بود، بلكه بسياري از معماران غربي نيز از آن الهام مي‌گرفتند. به عنوان نمونه بزرگ‌ترين مسجد مسلمانان در پاريس نيز بر اساس معماري اين مسجد ساخته شده است. مسجد عقبه بن نافع سال 55 هجري ساخته شد. اين مسجد در ابتدا بسيار كوچك بود و سقف آن روي ستون‌ها به صورت مستقيم قرار داشت، اما با گذشت زمان و در مراحل مختلف تاريخ اسلام ضمن تغييرات بسيار با تزئينات زيبا آراسته شد. شكل خارجي مسجد به گونه‌اي است كه بيننده تصور مي‌كند، دژي مستحكم در اطرافش قرار دارد و از آن حفاظت مي‌كند. اولين كسي كه پس از عقبه بن نافع مسجد جامع را ترميم و بازسازي كرد، حسان بن نعمان غساني بود كه همه مسجد جز محراب آن را تخريب كرد و در سال 80 هجري مسجدي با ستون‌ها و زيرساخت‌هاي بسيار مستحكم بنا كرد.
در سال 105 هجري، والي وقت قيروان زمين شمالي مسجد را خريد و به آن ضميمه كرد، همچنين مكاني براي وضو اختصاص داد. سپس گلدسته‌اي براي مسجد در بخش ديوارهاي شمالي آن كنار چاه جنان ساخت.
در سال 221 هجري زياده‌الله بن اغلب دومين پادشاه اغلبي‌ها به تخريب بخش‌هايي از اين مسجد پرداخت و علاوه بر توسعه، به ارتفاع سقف‌هاي آن اقدام كرد. سپس قبه‌اي تزئيني با سنگ‌هاي مرمر بر استوانه محراب ساخت. وي درصدد بود تا محراب را تخريب كند، اما فقهاي قيروان به او اعتراض كردند. از اين رو وي محرابي جديد با سنگ مرمر و با تزئينات بسيار زيبا بنا كرد.
در سال 248 هجري احمد بن محمد اغلبي به تزئين منبر و ديوار محراب با سنگ‌ها و آجرهاي تزئيني اقدام كرد. در سال 261 هجري نيز به توسعه صحن مسجد و ساخت قبه باب‌البهو پرداخت. در اين مرحله مسجد به زيباترين درجه زيبايي خود رسيد.
در سال 441 هجري معز بن باديس به ترميم مسجد و تجديد بناي آن اقدام كرد و در ساخت آن از هنر معرق‌كاري بهره جست كه تا امروز در كناره‌هاي محراب مسجد وجود دارد. پس از جنگ هلاليه، حفصي‌ها به تجديد بناي مسجد اقدام كردند. مسجد امروز مقياس‌هاي اوليه كه ابراهيم بن احمد اغلبي تعيين كرده بود را حفظ كرده است، به گونه‌اي كه طول زمين مسجد 126 متر، عرض آن 77 متر، طول نمازخانه 70 متر، عرض آن حدود 38 متر، طول صحن 67 متر و عرض آن 56 متر است. نمازخانه مسجد تقريبا نيمي از مساحت مسجد را در بر گرفته است.
5 گنبد و 11 دروازه
مسجد عقبه بن نافع، 5 گنبد و 11 دروازه ورودى دارد. گلدسته اين مسجد از زيباترين گلدسته‌هايي است كه مسلمانان در آفريقا آن را بنا كردند و همه گلدسته‌هايي كه پس از آن در كشورهاي آفريقايي ساخته شدند بر اساس اين مسجد بود و جز در موارد نادر با آن اختلاف ندارند. گلدسته‌هاي اين مسجد با ديگر گلدسته‌هاي مسجد تونس، الجزاير و كشورهاي آفريقايي همچنين گلدسته مسجد جيوشي مصر شباهت بسياري دارد. گلدسته اين مسجد داراي ويژگي خاصي است، به گونه‌اي كه از 3 طبقه كه هر كدام به شكل مربع هستند، تشكيل شده است كه طبقه دوم كوچك‌تر از اول و طبقه سوم كوچك‌تر از دوم است. ارتفاع گلدسته‌ها به 31 متر و نيم مي‌رسد. گفته مي‌شود كه اين مناره يكباره ساخته نشده است. بخش اول آن كه مستحكم‌تر است، در دوران هشام بن عبدالملك ساخته و بخش‌هاي دوم و سوم نيز بعدها تكميل شد. معماري آن به گونه‌اي است كه بخش زيرين با استحكام بيشتر توانايي نگهداري بخش‌هاي بالاتر را دارد. اين مسجد داراي 2 قبه است. قبه محراب كه از قديمي‌ترين قبه‌هاي ساخته شده در كشورهاي آفريقايي است، قبه باب‌البهو كه ورودي به صحن مسجد بوده و بسيار زيبا تزئين شده است، 2 قبه كه از ورودي نمازخانه در شرق و غرب ساخته شده‌اند، قبه‌اي كه در جهت غربي مسجد و قبه‌اي كه بر بالاي گلدسته قرار دارند، قبه‌هاي اين مسجد را تشكيل مي‌دهند.
مقبره صحابه
از ديگر آثار تاريخي اين شهر مسجد ابواب‌الثلاثه و مقبره صحابي و آرايشگر پيامبرگرامي اسلام(ص) ابي زمعه بلوي است و براساس سندي كه در محل اين مقبره وجود دارد وي حامل نامه پيامبر اسلام به پادشاه وقت مصر بوده است.
با توجه به جايگاه برجسته اسلامي و تمدني قيروان، زين العابدين بن علي رئيس‌جمهور تونس طرحي را براي نگهداري و حفاظت از اين شهر تاريخي و ديني اجرا كرد تا از بافت قديمي و دستاوردهاي تاريخي، تمدني و اسلامي اين شهر به خوبي حفاظت شود. همچنين طي اين طرح مسجد عقبه بن نافع بازسازي و ترميم شد. از برجسته‌ترين مراكز اسلامي كه طي سال‌هاي اخير در اين شهر تاسيس شده مركز مطالعات قيروان است كه سال 1988 تاسيس شد و وظيفه اصلي آن معرفي تمدن اسلامي است. همچنين مركزي براي ترميم نسخ خطي در سال 1995 نيز تاسيس شد كه در آفريقا و جهان عرب منحصر به فرد است. هر سال به مناسبت ميلاد حضرت محمد(ص) مسلمانان از همه شهرهاي تونس و ديگر كشورهاي اسلامي به قيروان سفر مي‌كنند تا در جشن‌هاي ويژه اين روز شركت كنند. تزئين خيابان‌ها و بازارهاي قديمي، لباس‌هاي زيباي محلي و نورپردازي زيبا، قيروان را در اين روز برجسته‌تر مي‌كند؛ بويژه تهيه شيريني ويژه‌اي به نام مقروض كه با خرما، گردو و عسل و روغن پخته مي‌شود.
اميرحسين بلاغت / جام‌جم