جام جم آنلاين: اين روزها عنوان «وارونگي هوا» يكي از رايج‌ترين عباراتي است كه از مكالمات روزمره مردم گرفته تا سرتيتر روزنامه‌ها و گفت‌وگوهاي تلويزيوني و راديويي ديده و شنيده مي‌شود.
اين پديده خطرناك جوي كه نه تنها اين روزها تهران بلكه طيفي از بزرگ‌ترين شهرها و مناطق جهان از جمله ساكرامنتو و شمال شرق اوهايو را نيز در برگرفته است نتيجه بر هم خوردن تعادل هميشگي در هواي اطراف زمين است. اكنون اين پرسش مطرح مي‌شود كه اين پديد چگونه شكل مي‌گيرد و در زمان وقوع آن چه اقداماتي مي‌توان انجام داد تا تبعات آن به حداقل برسد؟
وارونگي هوا يا وارونگي گرمايي كه در اصطلاح علمي به آن Inversion گفته مي‌شود، پديده‌اي است كه در آن برخلاف حالت طبيعي با افزايش ارتفاع، دما نيز افزايش پيدا مي‌كند حال آنكه معمولا در ارتفاعات شاهد كاهش دما بايد باشيم. در چنين وضعيتي درجه حرارت بخش‌هاي پاييني جو كمتر از طبقات فوقاني شده و در نتيجه به تدريج لايه‌هاي گسترده‌اي از دود و ساير آلاينده‌ها هواي مناطق اطراف را در برمي‌گيرد. در حقيقت مي‌توان گفت در چنين شرايطي كه هواي گرم در زير لايه‌هايي از هواي سرد به دام افتاده و در حالي كه خبري از وزش باد هم نيست، تا ساعت‌ها و روزهاي متمادي ممكن است مردم هواي آلوده را تنفس كنند. در شهرها و مناطق بزرگ و پرجمعيت جهان روي دادن چنين پديده‌اي عمدتا به آلودگي شديد هوا منجر مي‌شود به طوري كه تعطيلي‌هاي موقتي رويدادي عادي در چنين مواقعي است.
فاكتورهاي مؤثر در شكل‌گيري وارونگي هوا
عوامل مختلفي دست به دست هم مي‌دهند تا پديده وارونگي هوا شكل بگيرد كه البته در چنين حالتي زمان قابل توجهي طول مي‌كشد تا اين وضعيت از منطقه رخت بندد. هنگام شب و زماني كه تشعشعات حرارتي از زمين شديد شود، لايه‌هاي سطحي زمين حرارت دروني خود را به سرعت از دست مي‌دهند كه اين خود يكي از مقدمات اصلي شكل‌گيري پديده وارونگي هواست. گذشته از آن مي‌توان به وجود هواي سرد و خشك محيط اطراف اشاره كرد كه در خارج شدن هر چه سريع‌تر تشعشعات حرارتي از لايه‌هاي سطحي زمين تأثيرگذار هستند. همچنين صاف بودن آسمان و نبود لكه‌هاي كوچك و بزرگ ابر در افزايش سرعت اين روند تأثير بسزايي دارند. در نهايت نيز سكون نسبي هوا و جريان نداشتن باد كه موجب تداخل هواي سرد و گرم مي‌شود، تكميل كننده شرايط لازم براي شكل‌گيري پديده وارونگي هواست. يكي از آثار مهم و اصلي پديده وارونگي هوا شكل‌گيري لايه‌هاي وسيع و قطوري از دود در نزديكي سطح زمين است كه اين مسأله تبعات زيست محيطي و بهداشتي زيادي به همراه دارد.
همواره اين پرسش مطرح مي‌شود كه چرا پديده وارونگي هوا عمدتا در زمستان يا ماه‌هاي سرد سال روي مي‌دهد؟ براي پاسخ به اين پرسش بايد به اين نكته توجه داشت كه در فصول سرد سال، زاويه تابش خورشيد نسبت به زمين بسيار مايل مي‌شود. در چنين مواقعي زمين بيشتر از ميزان حرارتي كه از سوي خورشيد دريافت مي‌كند، گرما از دست مي‌دهد كه اين روند در شب‌ها نمود بيشتري دارد. در نتيجه در دوره‌هاي سرد سال پديده وارونگي هوا شديدتر و رايج‌تر است. در حين بروز اين پديده حجم گرد و غبار معلق در هواي تنفسي به طرز قابل توجهي افزايش مي‌يابد كه علت اصلي آن عدم وزش باد و به حركت در آمدن اين ذرات است. به همين دليل است كه در روزها كه پديد وارونگي هوا، شهرهاي بزرگ را در بر مي‌گيرد به نظر مي‌رسد ابر سياه رنگي روي شهر سايه افكنده است.
شهرهايي كه همواره قرباني وارونگي هوا مي‌شوند
همان طور كه گفته شد اگر اين پديده در شهرهاي بزرگ روي دهد مشكلات زيست‌محيطي و تنفسي زيادي را براي ساكنان اين شهرها به وجود مي‌آورد. شهرهاي بزرگي نظير بمبئي در هند، لس‌آنجلس در كاليفرنيا، مكزيكوسيتي، سائوپائولو در برزيل، سانتياگو در شيلي و تهران در ايران از جمله شهرهاي بزرگي هستند كه در فصول سرد سال همواره در معرض شكل‌گيري اين پديده قرار دارند. البته شهرهاي كوچك ديگر جهان نيز از گزند اين پديده در امان نيستند. در اين خصوص مي‌توان به شهرهايي نظير اسلو در نروژ، پراگ در جمهوري چك و ساوت ليك سيتي اشاره كرده كه به واسطه قرار داشتن در ميان تپه‌ها و كوهستان‌هاي مرتفع همواره در معرض پديد وارونگي هوا قرار دارند. زماني كه پديده وارونگي هوا آغاز مي‌شود ذرات معلق و ساكن موجود در هوا بيشتر از هر زمان ديگري شانس ورود به سيستم تنفسي افراد را پيدا مي‌كنند كه اين مسأله مي‌تواند به بروز بيماري‌هاي شديد تنفسي، قلبي و عروقي منجر شود. سال 1952 و پديده وارونگي هوا در لندن مثال بارزي در اين زمينه است. در آن سال اين پديده آنقدر شديد بود كه عنوان «دود بزرگ» را بر آن گذاشته بودند. وارونگي هواي لندن در آن سال نه تنها بسيار شديد بلكه طولاني مدت نيز بود كه در نهايت به مرگ هزاران نفر منجر شد. كارشناسان امور زيست محيطي همواره با وقوع پديده وارونگي هوا آنچه را كه سال 1952 در لندن روي داد خاطرنشان كرده و بر انجام اقدامات مختلف براي كاهش دادن تبعات انساني آن تأكيد دارند.
تأثيرات عجيب صوتي وارونگي هوا
مشكلاتي كه براي سلامت افراد ساكن در مناطق مستعد وارونگي هوا وجود دارد تنها يك روي سكه است. روي ديگر اين سكه، اثر عجيبي از اين پديده است كه حتي مي‌تواند به مرگ افراد نيز منجر شود. زماني كه پديده وارونگي هوا روي مي‌دهد در صورتي كه صداي مهيبي نظير صداي ناشي از وقوع انفجار توليد شود، امواج صوتي با برخورد به لايه هواي آلوده به دام افتاده در زير لايه‌هاي هواي سرد به سمت زمين منعكس شده و در اين حالت با شدت به مراتب بيشتري شنيده مي‌شوند. در چنين وضعيتي آسيب جدي نيز به سيستم شنوايي افراد وارد مي‌شود. نمود عيني اين وضعيت در روسيه ديده شده است. در اين حادثه 3 نفر به دليل انجام آزمايشات هسته‌اي كه با سقوط يك ساختمان همراه بود از شدت امواج صوتي منعكس شده جان خود را از دست دادند.
چه بايد كرد؟
در مواقعي كه وارونگي هوا به اوج خود مي‌رسد افراد كار چندان قابل توجهي نمي‌توانند انجام دهند و در حقيقت اين تغيير و تحولات جوي است كه بساط اين وضعيت را برمي‌چيند. با اين حال توصيه مي‌شود در چنين روزهايي كمتر از خانه‌ها خارج شده يا راهي مناطق اطراف شهري شوند كه كمتر در معرض ذرات آلاينده قرار دارند. گذشته از آن استفاده از سيستم‌هاي تصفيه هواي مطبوع نيز در كاهش اثرات مخرب اين پديده بر وضعيت سلامت افراد مؤثر هستند.
مهدي پيرگزي / جام‌جم