در دنياي امروز برخلاف گذشته علم و دانش به قدري تخصصي شده است كه حتي تصور اين كه مردم عادي نيز بتوانند به نوعي قدم به اين حوزه گذاشته و در گسترش محدوده‌هاي علم و دانش تاثيرگذار باشند هم دور از ذهن به نظر مي‌رسد.
اما اگر شما ازجمله افرادي هستيد كه دوست داريد به‌رغم برخورداري از توانمندي‌هاي تخصصي از آخرين رويدادها و اخبار حوزه علمي بخصوصي كه به آن علاقه‌مند هستيد مطلع شويد و در حقيقت به عنوان دستيار دانشمندان و محققان بزرگي كه در اين عرصه به مطالعه و تحقيق مشغول هستند مسووليت اندكي را بر عهده گيريد بايد به شما اين مژده را بدهيم كه خوشبختانه امروزه حتي افراد عادي نيز مي‌توانند در كنار فعاليت‌هاي روزمره زندگي خود به عنوان دستيار دانشمنداني كه وظيفه انجام پروژه‌هاي تحقيقاتي بزرگ در سطح دنيا را بر عهده دارند به آنها كمك كنند.
علوم شهروندي بخش جديدي در دنياي علم است كه زمينه مناسبي را براي مشاركت شهروندان عادي در جريان توسعه علم پديد آورده است. به اين ترتيب نه‌تنها دانشمندان آماتور و بلكه شهروندان عادي و حتي خود شما هم مي‌توانيد با توجه به علاقه شخصي خود به يك رشته علمي در جريان توليد سهيم باشيد. با رشد و توسعه علوم شهروندي به موازات اين كه فرصت‌هاي تحقيقاتي بيشتري در اختيار دانشمندان و محققان قرار خواهد گرفت زمينه مناسبي براي حضور مردم در فعاليت‌هاي علمي ايجاد شده و علاقه آنها به علم و دانش بيش از پيش افزايش خواهد يافت. در حقيقت علوم شهروندي از قدرت و توانايي‌هاي افراد مختلف و همچنين توانمندي‌هاي پردازشي ابزارهاي همراه كه مبتني بر فناوري‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي عمل مي‌كنند براي جمع‌آوري و تجزيه و تحليل اطلاعات خام و اوليه استفاده مي‌كند به عبارت ديگر مي‌توان گفت علومي كه از آنها به عنوان علوم شهروندي نام برده مي‌شود نيازي به تجربه و تخصص نداشته و تنها مبتني بر تلاش افراد و مشاركت آنها در جمع‌آوري داده‌ها و اطلاعات اوليه است.
مشاركت كامپيوترهاي خانگي در سيستم‌هاي بزرگ تحقيقاتي
از زماني كه صحبت از فناوري‌هاي اطلاعاتي جديد همچون Grid به ميان آمد استفاده از اينترنت براي كاربران اينترنتي تنها به ارسال نامه‌هاي الكترونيكي، جستجو براي يافتن اطلاعات مورد نظر در ميان انبوهي از اطلاعات موجود در سايت‌ها و شبكه‌هاي اينترنتي مختلف يا داشتن وبلاگ و سايت اختصاصي محدود نمي‌شود بلكه با ايجاد امكان استفاده از منابع سخت‌افزاري ديگر كامپيوترهايي كه در اين شبكه گرد هم آمدهاند، كاربران اينترنتي قدم فراتر گذاشته و به اين ترتيب هر كامپيوتر خانگي به يك ابرقدرت محاسباتي مبدل شده است كه مي‌تواند در مجموعهاي متشكل از نرم‌افزارها، سخت‌افزارها و سيستم‌هاي اطلاع‌رساني مورد استفاده قرار گيرد. براي اين كه شما هم بتوانيد به اين شبكه جهاني متصل شويد كافي است يك بار برنامه محافظ مخصوص صفحه نمايش يا به اصطلاح همان Screen Saver مخصوص اجراي اين برنامه را در كامپيوتر شخصي خود دانلود كنيد.
به اين ترتيب به كامپيوتر شخصي خود اجازه مي‌دهيد زماني كه از آن استفاده نمي‌كنيد به شبكه جهاني متصل شده و سيستم‌هاي بزرگ تحقيقاتي از منابع سخت‌افزاري آن استفاده كنند. يكي از مهم‌ترين كاربردهاي نسل جديد شبكه‌هاي اينترنتي كه از آنها به عنوان Grid نام برده مي‌شود پروژه‌هاي علوم شهروندي است. اين پروژه‌ها، طرح‌هايي بين‌المللي هستند كه در آن مردم كشورهاي مختلف بدون داشتن تجربه كافي در اين زمينه يا حتي برخورداري از تحصيلات بالا مي‌توانند به طور يكسان در پيشبرد و اجراي اين پروژه‌ها مشاركت داشته باشند. جستجوي موجودات هوشمند فرازميني يا SETI از اولين پروژه‌هاي علوم شهروندي است. در اين طرح دانشمندان براساس اطلاعات به دست آمده از راديو تلسكوپ‌هاي موجود امكان حيات فرازميني هوشمند را مورد بررسي قرار دادند و از آنجايي كه آنها بايد حجم زيادي از اطلاعات را دسته‌بندي و پردازش مي‌كردند و از طرفي امكانات موجود در آزمايشگاه‌ها و مراكز تحقيقاتي نمي‌توانست پاسخگوي نياز آنها باشد نخستين پروژه از علوم شهروندي به نام جستجوي هوشمندان در خانه يا همان seti@home به اجرا درآمد. به اين ترتيب داده‌هاي دريافتي از راديو تلسكوپ‌ها به بسته‌هاي اطلاعاتي كوچك‌تري تقسيم مي‌شد و از مردم دعوت به عمل مي‌آمد تا با نصب نرم‌افزار مخصوص پردازش اين اطلاعات روي كامپيوتر خود در يافتن موجودات فرازميني هوشمند با محققاني كه مسووليت اجراي اين طرح را به عهده داشتند همكاري كنند. با نصب اين نرم‌افزار كه در قالب يك برنامه محافظ صفحه نمايش عمل كرد، زماني كه هر كاربري از توان پردازشي و محاسباتي كامپيوتر شخصي خود استفاده نمي‌كرد اين نرم‌افزار به صورت خودكار فعال شده و نتايج حاصل از بررسي‌هاي محاسباتي به مراكز ارسال داده‌هاي اوليه فرستاده مي‌شد. اگرچه در اين طرح شهروندان تنها وقت آزاد كامپيوترهاي شخصي خود را در اختيار دانشمندان قرار مي‌دادند، اما نتايج رضايت‌بخش اجراي اين طرح و همچنين استقبال مردم براي مشاركت در اجراي پروژه‌هاي علمي و تحقيقاتي موجب شد تا به تدريج پروژه‌هاي علمي مشابهي براساس اين برنامه طراحي شود. در برخي از اين پروژه‌ها مانند طرح seti، شهرونداني كه قصد مشاركت و همكاري در اجراي پروژه‌هاي علمي را داشته باشند تنها توان محاسباتي كامپيوترهاي شخصي خود را به انجام اين كار اختصاص مي‌دهند، اما در برخي از طرح‌هايي كه پس از اجراي موفقيت‌آميز طرح seti مورد توجه قرار گرفت افراد مي‌توانند خودشان هم در جمع‌آوري اطلاعات و جستجو درباره موضوع خاصي مشاركت داشته باشند. بي‌شك گسترش چنين شبكه‌هايي نه‌تنها مي‌تواند نقش بسيار مهمي در افزايش سرعت پروژه‌هاي علمي داشته باشد بلكه مي‌تواند گام مهمي در راستاي افزايش مشاركت شهروندي در گسترش مرزهاي دانش و همچنين بالا بردن سطح آگاهي افراد عادي و غيرمتخصص به شمار آيد. جستجو براي يافتن هوش فرازميني از سال 1999 آغاز شد و تا زماني كه اين طرح بتواند به اهداف خود در جستجو براي نشانه‌هاي موجودات فرازميني دست پيدا كند، اجراي آن ادامه خواهد داشت. جالب است بدانيد كه در اين پروژه بيش از 5/5 ميليون كامپيوتر از سراسر دنيا در شبكه‌اي گردهم آمدهاند و بزرگ‌ترين ابركامپيوتر دنيا را تشكيل داده‌اند. اين ابركامپيوتر قادر است بيش از 70 ميليارد عمليات شناور را در ثانيه انجام دهد. اگر شما هم علاقه‌مند هستيد از طريق كامپيوتر شخصي خود كه به اينترنت متصل است در اجراي پروژه Seti@home مشاركت داشته باشيد بايد برنامه محافظ صفحه نمايش مخصوص پروژه Seti را از سايت اينترنتي http://seti.berkely.edu دانلود كنيد تا به اين ترتيب نام شما نيز در فهرست شهرونداني كه در اجراي اين پروژه همكاري دارند ثبت شود. با دانلود اين برنامه زماني كه شما از كامپيوتر شخصي خود استفاده نمي‌كنيد، از توان پردازشي و محاسباتي آن براي پردازش داده‌ها استفاده شده و داده‌هاي ارسالي از مركز به نام شما پردازش و به دانشگاه بركلي فرستاده خواهد شد. با اين روش سرمايه‌گذاري لازم براي اجراي پروژه‌هاي تحقيقاتي به ميزان قابل توجهي كاهش خواهد يافت.
حضور در انجام پروژه‌هاي علمي به طور مجازي
آنچه از آن به عنوان علوم شهروندي نام برده مي‌شود مجموعهاي از پروژه‌ها يا طرح‌هاي تحقيقاتي است كه در اجراي آنها افراد داوطلب يا گروهي از داوطبان بدون نياز به داشتن هرگونه اطلاعات تخصصي در اين زمينه مسووليت انجام بسياري از محاسبات، اندازه‌گيري‌ها يا حتي جستجو درباره موضوعات خاصي را بر عهده مي‌گيرند و به اين ترتيب به دانشمندان كمك مي‌كنند تا به اهداف مورد نظر در اجراي پروژه‌هاي تحقيقاتي دست يابند. اگرچه اجراي چنين پروژه‌هايي همواره و از گذشته‌هاي دور مورد توجه بسياري از دانشمندان و محققان بوده است، اما در سال‌‌هاي اخير اجراي چنين طرح‌هايي با توجه به اهميت مشكلات شهروندان در گسترش مرزهاي علم و دانش بيش از پيش مورد توجه قرار گرفته است.
از آنجايي كه در دنياي امروز فناوري‌هاي نوين نقش بسيار مهمي را در انجام تحقيقات علمي ايفا مي‌كنند بنابراين مشاركت شهروندان عادي در اجراي پروژه‌هاي مبتني بر علم شهروندي در مقايسه با گذشته كه از اين پروژه‌ها بيشتر به عنوان يك ابزار آموزشي براي علاقه‌مندان به حوزه‌هاي علمي مختلف استفاده مي‌شد با افزايش چشمگيري مواجه بوده است. نخستين طرح از مجموعه طرح‌هاي علوم شهروندي از سال 1900 ميلادي آغاز شد و از آن پس مجموعه‌هاي متنوعي از اين طرح‌ها در زمينه‌هاي مختلف نظير مدلسازي تغييرات آب و هوايي، پرنده‌نگري، رمزگشايي از پروتئين‌ها، گرمايش جهاني و... به اجرا درآمده است.
با توجه به پيشرفت‌هاي به دست آمده فرصتي فراهم شده است تا بتوان بسياري از مشكلات و مسائل علمي را با شهروندان در ميان گذاشت و از آنها براي مشاركت در حل مسائل مختلف كمك
گرفت
در ژانويه سال 2010 ميلادي با هدف گردهم‌آوردن ميليون‌ها شهروند علاقه‌مند به مشاركت در اجراي پروژه‌هاي علمي، وب‌سايت اختصاصي علوم شهروندي با عنوان Science for citizens راه‌اندازي شده است. در اين سايت علاوه بر معرفي طرح تحقيقاتي توسط محققان، سازمان‌ها و شركت‌هاي تحقيقاتي، مجموعهاي از منابع، امكانات و خدمات نيز در اختيار آنها قرار گرفته است تا شهروندان علاقه‌مند بتوانند با استفاده از آنها در اجراي اين پروژه‌ها با محققان و دانشمندان مشاركت و همكاري داشته باشند و از انجام اين فعاليت‌ها لذت ببرند. چندي پيش كامپيوترهاي خانگي توانستند يك كشف بزرگ نجومي را به نام خود به ثبت برسانند. در اين پروژه كه يكي از انواع طرح‌هاي محاسبات كامپيوتري توزيع شده و از مجموعه علوم شهروندي است كاربران زيادي در اجراي اين طرح تحقيقاتي كه به اينشتين در خانه يا Einstein@home موسوم است مشاركت دارند، اما 3 شهروند كه از متخصصان فناوري‌هاي اطلاعاتي هستند و به عنوان شهروندان عادي در اجراي اين پروژه همكاري دارند، توانستند يكي از كمياب‌ترين اجرام سماوي را كه تب اختر دوتايي از هم گسيخته نام دارند و در هنگام فروپاشي ستارهاي بزرگ ايجاد مي‌شود، كشف كنند. در اين پروژه 500 هزار كامپيوتر خانگي از سراسر دنيا گردهم آمدهاند و اين افراد كه از زمان اجراي اين طرح بخشي از زمان خود را در پاي كامپيوترهاي شخصي به جستجوي اطلاعاتي درباره پديده‌هاي نجومي اختصاص مي‌دادند، توانستند اين كشف بزرگ را به نام خود به ثبت برسانند. پروژه Einstein@home با هدف يافتن امواج گرانشي كه در فضا و زمان در حال انتشار هستند راه‌اندازي شده است و اين اولين و يكي از بزرگ‌ترين اكتشافات نجومي است كه در اين طرح به ثبت رسيده است. ناسا نيز از جمله موسساتي است كه به استقبال علوم شهروندي رفته است و با هدف پاسخگويي به خواسته‌هاي علاقه‌مندان به علم نجوم امكانات مختلفي را در اختيار اين افراد قرار داده است. اگر شما از علاقه‌مندان به نجوم هستيد به شما اين مژده را مي‌دهيم كه ناسا بتازگي سايتي را راه‌اندازي كرده است كه افراد مي‌توانند با مراجعه به اين سايت يعني سايت اينترنتي www.moonzoo.orgقدم زدن در سطح ماه را به طور مجازي تجربه كنند. در حقيقت سايت اينترنتي moonzoo اقدامي در راستاي توسعه علوم شهروندي با نظارت محققان ناساست تا مردم بتوانند با مشاركت در آن با اهداف بازسازي تاريخ سفرهاي انسان به ماه آشنا شوند. افرادي كه در اين پروژه مشاركت دارند براي ارائه اطلاعات دقيق درباره اين تصاوير با محققان ناسا همكاري مي‌كنند تا بتوانند تعداد، سن و همچنين عمق حفره‌هاي ايجاد شده در سطح ماه و همچنين حفره‌اي كه در اثر برخورد شهابسنگ‌ها در سطح ماه ايجاد شده‌اند را تعيين كنند. ايده اصلي راه‌اندازي اين پروژه توسط گروهي متشكل از سازمان‌هاي علمي و موزه‌ها كه گروه ائتلاف علوم شهروندي نام دارند، ارائه شده است. آنها پيش از اين نيز پروژه مشابه ديگري به نام Galaxy zoo را با هدف مشاركت علاقه‌مندان در تحقيقات نجومي با استفاده از تلسكوپ‌هاي مجازي راه‌اندازي كرده بودند. پروژه Rosetta@home يكي از ديگر پروژه‌هاي علوم شهروندي است كه در سال 2005 و با هدف تعيين چگونگي پيچ خوردن يك زنجيره خطي از اسيدهاي آمينه و بررسي شكل طبيعي احتمالي پروتئين‌ها راه‌اندازي شد.
هزاران نفر براي مشاركت در اجراي اين پروژه ثبت‌نام كرده بودند كه مي‌توانستند هنگامي كه از كامپيوتر شخصي آنها براي پيچ و تاب دادن پروتئين‌ها استفاده شد، تغيير شكل پروتئين‌ها را از طريق برنامه محافظ مخصوص صفحه نمايش روي نمايشگر كامپيوتر خود مشاهده كنند. اما از آنجايي كه بسياري از دانشمندان بر اين باورند كه با مشاركت شهروندان در اجراي طرح‌هاي تحقيقاتي كنترل بخشي از پروژهاي را كه مسووليت اجراي آن را به عهده دارند از دست مي‌دهند و اهميت حضور آنها در اين پروژه كمتر خواهد شد به نظر مي‌رسد براي اين كه بتوانيم در انجام همه پروژه‌هاي علمي از مشاركت شهروندي استفاده كنيم راهي طولاني را پيش‌رو داريم.
يكي از ديگر پروژه‌هاي مبتني بر علوم شهروندي كه سروصداي زيادي را به راه انداخت پروژهاي موسوم به
stardust@home است كه از پروژه‌هاي پيشگام در اين حوزه به شمار مي‌آيد. افرادي كه علاقه‌مند به مشاركت در اين پروژه بودند بايد دوره‌هايي را سپري مي‌كردند تا بتوانند همكاري خود را آغاز كنند.
اين پروژه با هدف جمع‌آوري نمونه‌هايي از يك دنباله‌دار و بازگرداندن آنها به سطح زمين طراحي شده بود و جالب است بدانيد كه در ماه مارس امسال يك شهروند عادي ساكن اونتاريوكه در اين پروژه با ناسا همكاري مي‌كرد، توانست پس از 15 ساعت تلاش شبانه‌روزي براي بررسي تصاوير ميكروسكوپي سرانجام نخستين ذرات احتمالي غبار ستارهاي را كشف و به نام خود به ثبت برساند. اگرچه علوم شهروندي سنتي ديرينه است كه قدمتي بيش از يك قرن داشته است، اما خوشبختانه در دنياي امروز با توجه به پيشرفت‌هاي به دست آمده در زمينه فناوري‌هاي نوين و گسترش شبكه‌هاي اينترنتي فرصتي فراهم شده است تا بتوان بسياري از مشكلات و مسائل علمي را با شهروندان در ميان گذاشت و از آنها براي مشاركت در حل مسائل مختلف كمك گرفت.
به اين ترتيب به موازات اين‌كه مردم بيش از پيش با دنياي علم و دانش مانوس خواهند شد، دانشمندان و محققان آماتور هم به آنها كمك مي‌كنند آنها ديگر همچون گذشته نظاره‌گر توسعه علوم مختلف نبوده و بتوانند در توليد علم سهيم بوده و مشاركت داشته باشند.
فرانك فراهاني جم/ جام جم
منابع:Galaxyzoo/Setiathome