بازخوانی حکم امام خمینی(ره) مبنی بر ارتداد سلمان رشدی، به مناسبت (25/11/1367) سالگرد صدور؛

روزی که روح خدا به خشم آمد

انتشار کتاب موهون «آیات شیطانی» از سوی سلمان رشدی و سپس فتوای امام خمینی(ره) مبنی بر مهدورالدم بودن نویسنده کتاب در تاریخ 25/11/1367، تنش بزرگی در روابط ایران و انگلیس به وجود آورد. این حکم تاریخی، سخت‌ترین واکنش جهان اسلام در برخورد با انتشار این کتاب بود.
روابط ایران و بریتانیا پس از انقلاب، فراز و فرودهای بسیاری داشته است. اگرچه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلیل مداخلات استعماری این کشور در حوادث پیش از انقلاب، دیپلماسی ایران و انگلیس به سردی گرائید، اما می‌توان گفت نخستین تجربه قطع روابط ایران و انگلیس پس از انقلاب، انتشار کتاب موهون «آیات شیطانی»، اثری از «سلمان رشدی» است.
مسئله سلمان رشدی هم‌چنان به‌عنوان یک متغیر مهم، نقشی اساسی در روابط ایران با غرب ایفا می‎کند و دیدگاه‌های متفاوتی در این زمینه وجود دارد.
این کتاب که توهینی به مقدسات اسلام و پیامبر اعظم(ص) و خانواده و اصحابش بود و اسلام و قرآن را با تعابیری نامناسب توصیف کرده بود؛ از سوی امام خمینی(ره) طی حکمی در تاریخ 25/11/1367، (پس از گذشت حدود چهار ماه از انتشار کتاب سلمان رشدی) کفرآمیز خوانده شد و نویسنده آن مرتد و واجب‌القتل دانسته شد.
* متن این حکم چنین بود:
«انالله و انا الیه راجعون؛ به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان مى‌رسانم مؤلف کتاب آیات شیطانى که علیه اسلام و پیامبر و قرآن، تنظیم و چاپ و منتشر شده است، همچنین ناشرین مطلع از محتواى آن، محکوم به اعدام مى‌باشند. از مسلمانان غیور مى‌خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعاً آن‌ها را اعدام نمایند تا دیگر کسى جرأت نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است.
ضمناً اگر کسى دسترسى به مؤلف کتاب دارد ولى خود قدرت اعدام او را ندارد، او را به مردم معرفى نماید تا به جزاى اعمالش برسد.
والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته».
پس از این تصمیم، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، در مسند ریاست جمهوری وقت در یک پیام رادیوئی به تبیین حکم امام پرداخت و حمایت کامل دولت را از آن اعلام کرد. وی در خطبه‌های نماز جمعه روز ۲۸ بهمن بر یکسان بودن دیدگاه دولت ایران با فتوای امام خمینی تأکید کرد و در ادامه، انگلیس را به خاطر صدور اجازه نشر کتاب مورد انتقاد قرار داد و گفت: «انگلیس باید به مسلمانان توضیح دهد که چرا به یکی از اتباع خود اجازه چنین کاری را داده است.»
همچنین امام خمینی(ره) در تاریخ 3/12/67 در واکنشی دیگر گفت:
«کتاب آیات شیطانی، حرکت زشتی است که دو جنبه دارد: یکی اهانت به یک میلیارد انسان، و دیگری حمایت برخی سیاست‌ها و دولت‌ها از این حرکت زشت است. آزادی بیان هیچ‌گاه شامل اهانت به پیامبران و مقدسات نمی‌شود.»
سایر مراجع دینی قم و مشهد در حمایت از این حکم شرعی و اعلام اعتراض به انتشار این کتاب درس‏های خود را تعطیل کردند. نمایندگان مجلس شورای اسلامی نیز با صدور بیانیه‏‌هائی از حکم امام حمایت کردند و اقشار مختلف مردم و سایر مسئولان حکومتی نیز با شیوه‌‌های گوناگون به حمایت از این حکم و اعتراض به حمایت انگلیس و آمریکا از اقدام علیه اسلام، پرداختند.
* واکنش دولت‌ها نسبت به حکم ارتداد سلمان رشدی
این واکنش‌های صریح باعث شروع عکس‌العمل‌های رسمی دولت‌ها در فضای بین‌المللی نسبت به انتشار این کتاب شد. پس از صادر شدن فرمان قتل سلمان رشدی از سوی امام خمینی، «سرجفری ‌هاو»، وزیر ‌خارجه انگلیس گفت: «پس از این تهدید ضرورتی برای حفظ حضور دیپلماتیک در تهران وجود ندارد.» در آن زمان، پنج دیپلمات انگلیسی در تهران به سر می‌بردند.
به دنبال این اظهارات، وزرای خارجه 12 کشور بازار مشترک تصمیم گرفتند که به طور همزمان سفرای خود را از تهران به بهانه مشورت فرا خواندند و ملاقات‌ها و مذاکرات در سطح بالا با مقامات ایرانی را به حالت تعلیق درآورند. در این زمان انگلستان از محمدمهدی آخوندزاده، کاردار ایران در لندن خواست که این کشور را ترک کند. دولت ایران نیز متقابلا سفرای خود را از آن کشورها به ایران فراخواند.
به دنبال موضع‌گیری سایر دولت‌های اروپائی نسبت به این مسئله، امام خمینی (ره) در پیامی تأکید کرد: «آیات شیطانی کاری است حساب‌شده برای زدن ریشه دین و دین‌داری و در رأس آن اسلام… استکبار غرب شاید تصور کرده است از این‌که اسم بازار مشترک و حصر اقتصادی را به میان بیاورد، ما درجا می‏زنیم و از اجرای حکم خداوند بزرگ صرف نظر می‏نمائیم.»
به دنبال آن، بعضی از رسانه‌های غربی برای نجات جان سلمان رشدی، این‌گونه منعکس کردند که اگر سلمان رشدی توبه کند، حکم اعدامش لغو می‌شود. اما دفتر امام خمینی (ره) در تاریخ ۲۹ بهمن ۱۳۶۷ بلافاصله این خبر را اعلام کرد: «رسانه‌هاى گروهى استعمارى خارجى به دروغ به مسئولین نظام جمهورى اسلامى نسبت مى‌دهند که اگر نویسنده کتاب آیات شیطانى توبه کند حکم اعدام درباره او لغو مى‌گردد. امام خمینی فرمودند: این موضوع صددرصد تکذیب می‌گردد. سلمان رشدى اگر توبه کند و زاهد زمان هم گردد، بر هر مسلمان واجب است با جان و مال تمامى همّ خود را به کار گیرد تا او را به درک واصل گرداند.»
به دنبال تظاهرات وسیع مسلمانان و کشته‌شدن تعدادی از آن‌ها در هند، مجلس شورای اسلامی در جلسه 9 اسفندماه 67، ماده واحده‌ای را با اکثریت آرا به تصویب رساند مبنی بر این‌که انگلیس یک هفته مهلت دارد تا مخالفت رسمی خود را در مورد موضع‌گیری‌های غیر‌اصولی خود نسبت به:
الف) جهان اسلام؛
ب) جمهوری اسلامی ایران؛
ج) مطالب کتاب ضد‌اسلامی آیات شیطانی، به طور صریح اظهار کند.

* واکنش دولت انگلیس
در مدت زمان اندکی، «مارگارت تاچر»،
نخست‌وزیر بریتانیا در مصاحبه‌ای تصریح کرد:
 «از زمان انتشار این کتاب و به زعم آن مسائل
 پیش آمده در جهان، موضع دولت هیچ‌گونه تغییری نکرده است». وی در زمانی دیگر اعلام کرد: «من درک می‏ کنم که کتاب آیات شیطانی برای مسلمانان عمیقاً توهین‌آمیز است.»
پس از آن «داگلاس هرد»، وزیر کشور بریتانیا در رابطه با این کتاب چنین گفت: «امیدوارم که کل ماجرا اینک فیصله بیابد. به عقیده من مسلمانان جهان به خوبی مسأله را در ارتباط با قوانین این کشور درک کرده‌اند و ما نیز به وضوح خدشه‌دار شدن احساساتشان و ادامه اعتراضاتشان را علیه این کتاب درک می‌کنیم. هر چند که سلمان رشدی باید متوجه عواقب انتشار این کتاب می‌بود.»
دولت انگلیس صرفاً به اظهار تأسفی بسنده کرد، ولی به طور رسمی عذرخواهی نکرد؛ در پی تمام‌شدن ضرب‌الاجل یک هفته‌ای، چون اظهارات
مقامات انگلیسی در ارتباط با موضع‌گیری نسبت به موارد بالا از سوی مجلس شورای اسلامی غیر‌کافی تشخیص داده شد، مجلس شورای اسلامی طی بیانیه‌ای قطع کامل روابط سیاسی با انگلیس را اعلام کرد و روابط دو کشور از 16 اردیبهشت‌ماه 1368، به طور کامل قطع و دیپلمات‌های هر دو کشور به کشور خود بازگشتند.
همزمان با این وقایع «ویلیام والدگریو»، معاون وزیر امور خارجه بریتانیا از تصمیم ایران ابراز ناراحتی کرد و گفت: «این غم‌انگیز است که تلاش‌های توان‌فرسای
ما در چند ماه گذشته برای تجدید رابطه با ایران نقش
بر آب شد... ما یقینا خواهان اعاده روابط عادی هستیم.»
علی اکبر ولایتی، وزیر وقت امور خارجه ایران
طی نطقی در رابطه با کتاب آیات شیطانی در مجلس گفت: «ما مشروعیت خود را از اسلام می‌گیریم و اگر اسلام مورد تهاجم قرار گیرد هیچ چیز برای ما قابل تحمل نیست. ما با آنچه انجام شده است موافق هستیم و در آینده نیز موضع ما در برابر هر کشوری که بخواهد به اسلام و مقدسات ما توهین کند همین خواهد بود، ما در چار‌چوب اسلام، کار سیاست خارجی را پیش می‌بریم و هر جا حرکتی با منافع اسلام در تضاد باشد آن را کنار می‌گذاریم.»
در پی خروج دیپلمات‌های انگلیس از تهران،
دولت سوئد موافقت کرد که حافظ منافع انگلیس در ایران باشد. تابستان یک سال بعد روابط دیپلماتیک دو کشور در سطح کاردار از سرگرفته شد، اما 8 سال طول کشید تا این روابط به سطح سفیر ارتقاء یابد تا این‌که در ملاقات وزیران امور خارجه وقت ایران و بریتانیا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل سال 1998 میلادی، شرائط تغییر کرد. اظهارات کمال خرازی، وزیر امور خارجه وقت ایران و گفتگوهای دوجانبه در آن سال سبب شد روابط ایران و بریتانیا دوباره بهبود یابد و بخشی از نگرانی‌ها مرتفع شود.
فرهاد درویشی سه‌تلانی، عضو هیئت علمی
 دانشگاه بین‌المللی امام خمینی، در مقاله‌ای، در پاسخ به این پرسش که از سوی بسیاری از افراد مطرح می‌شود، مبنی بر این‌که چرا امام خمینی درباره این کتاب چنین فتوائی را صادر کرد و آیا فتوای وی سبب مطرح شدن بیشتر این کتاب نشد؟، می‌نویسد: «اگر رسانه‎های غربی این کتاب را به ‌عنوان کتاب سال معرفی و برای آن جایزه تعیین نمی‌کردند و همچنین مطالب آن را در روزنامه‎ها منتشر نمی‌ساختند، برخورد امام به‌گونه‎ای دیگر بود، ولی در آن زمان، به نویسنده کتاب، یک و نیم میلیون مارک به‌عنوان پیش پرداخت داده شد که تا آن زمان چنین حق تالیفی به هیچ نویسنده‎ای پرداخت نشده بود. رشدی برای نوشتن این کتاب با توجه به حقوق نویسندگان در انگلستان، حدود سه میلیون مارک به‌عنوان حق تالیف دریافت کرد و بزرگ‌ترین
جایزه نقدی انگلستان را به مبلغ شصت و پنج هزار مارک از آن خود کرد. رسانه‎های گروهی غرب، از این نویسنده، تجلیل کردند و تازه‎ترین اثر وی را به‌عنوان یک
شاهکار ادبی جلوه‎گر ساختند. برای مثال، مایکل موت، رئیس سابق حزب کارگر انگلستان، به محض
 انتشار کتاب آیات شیطانی، آن را به‌عنوان کاری بزرگ و سنگین ارج نهاد...  و مجله اشپیگل نیز کتاب رشدی را به‌عنوان شاهکاری زنده و رویداد سیاسی و ادبی جهان معرفی کرد.»
«آیات شیطانی» (Satanic Verses) رمانی است در ۵۴۷ صفحه (نسخه انگلیسی در چاپ نخست) که از سوی انتشارات «وایکینگ» (جزو گروه انتشاراتی «پنگوئن») منتشر شد. نویسنده این کتاب،
سلمان رشدی (Salman Rushdie)، مسلمان هندی تباری تبعه بریتانیا بود که «آیات شیطانی» پنجمین اثر این نویسنده محسوب می شود.               (منبع ایبنا)